Khát vọng thơ ca và tình yêu

08:39 13/04/2009

BÍCH THU (Đọc thơ Dòng sông mùa hạ của Hoàng Kim Dung. NXB Hội Nhà văn, 2004)Nhìn vào tác phẩm đã xuất bản của Hoàng Kim Dung, tôi nhận thấy ở người phụ nữ này có sự đan xen giữa công việc nghiên cứu khoa học với sáng tạo thi ca. Ngoài bốn tập thơ và bốn cuốn sách nghiên cứu về nghệ thuật đã in, với tập thơ thứ năm có tựa đề Dòng sông mùa hạ mới ra mắt bạn đọc, đã làm cán cân nghiêng về phía thơ ca.

Có lẽ không phải do ngẫu nhiên mà Hoàng Kim Dung bộc bạch “sẽ thế nào khi tôi không làm thơ”. Điều ấy giải thích vì sao chị đã tự nguyện ghi tên vào hội “đoạn trường nghệ thuật”, dấn thân vào con đường thi ca, dẫu biết “thơ như lộc trời cho trong đau đớn nhọc nhằn”, vẫn coi nó như một cách thức hoá giải những buồn đau, mỏi mệt cùng những “níu kéo đa đoan” của thân phận.

Cấu trúc trong thơ Hoàng Kim Dung là sự xoắn kết, giao thoa của những cảm xúc, suy tư về thời gian, tình yêu và khát vọng của một chủ thể trữ tình giản dị, thuần hậu mà lãng mạn và đầy nữ tính. Xuyên thấm trong Dòng sông mùa hạ là cảm thức về thời gian được cụ thể hoá, nhân hoá trong những hình tượng thơ về mùa. Mùa của thiên nhiên, của tình đời và tình người. Tất cả vương vấn, quấn quyện trong những câu thơ trong trẻo, đầy màu sắc nhưng cũng đượm buồn và tiếc nuối, gợi về một mùa xưa, mùa yêu được soi chiếu từ nhiều góc độ và đầy tâm trạng của một cá thể trữ tình luôn có ý thức lưu giữ, bảo tồn tình yêu như một báu vật. Một tình yêu đã xa nhưng không xưa cũ, lúc nào cũng bất chợt ùa về, hiện hữu trong một trái tim đong đầy nhớ và da diết yêu: Em vẫn đọc bài thơ mùa xuân anh viết/Lắng nghe dịu dàng từ mùa ấy/Em vẫn yêu dòng sông đang hát/Và tiếng gọi ban trưa trên đỉnh núi... Bài thơ anh viết về mùa xuân/Là bài thơ em đọc mãi (Khúc hát mùa xuân). Đón nắng xuân ở Cố đô, người nữ cũng không nguôi nhớ và thầm mong ước: Người yêu xa xôi/Sao không cùng em xứ Huế/Xuân đã về đất trời thanh tịnh quá/Và trái tim em da diết yêu thương (Nắng xuân xứ Huế). Đặt chân lên vùng biên ải, người nữ ấy cũng không quên: Gửi lại nỗi nhớ bên kia sông Hồng/Mang trái tim yêu tôi về ngược núi/Cát Cát chiều mưa đưa tôi huyền thoại/Cát Cát chiều mưa chạm tới bến bờ. (Bản Cát Cát chiều mưa).

Người ta không thể sống mà không yêu, nhất là đối với người đàn bà đã trải qua những đắng xót, xót xa, những buồn vui, mưa nắng trong đời. Trong thơ Hoàng Kim Dung có một nhân vật trữ tình là người nam, lúc ẩn lúc hiện, như thật, như hư, hoá thân trong nhiều dạng vẻ, lúc là anh, lúc là “người yêu dấu”, có “lực hấp dẫn” cực mạnh đối với người nữ - là em, khiến em luôn ở trong tâm trạng quá khứ hoá hiện tại. Ở đâu làm gì và lúc nào em cũng hồi nhớ, ghi tạc những kỷ niệm về anh, về “người yêu dấu”. Chủ thể trữ tình đã không dấu mình trong thơ. Người làm thơ luôn ám ảnh, giăng mắc mình trong những “đợi chờ thương nhớ” và cả những khao khát hòng bứt ra khỏi cái hiện tại khép kín chỉ có gió “từ quạt điện và máy điều hoà nhiệt độ” với mong muốn: Sao em thèm ngọn gió từ núi cao/Nơi có lần anh tìm cho viên đá trắng/Hôm ấy gió heo may về/Bầu trời thì xanh thắm/Em đã mang nụ hôn cho gió.... Giá mà đêm nay có thể bay lên được/Em sẽ thu ngọn gió nhớ thương/Trong vòng tay bé nhỏ của mình (Bây giờ mùa hạ). Trước sự xa cách và “im lặng của anh”, người nữ không hề trách móc mà với thiên tính nữ của mình đã tự nguyện “thuỷ chung tiền kiếp”. Thuỷ chung cả trong đêm cô đơn, tĩnh lặng đến nỗi nghe được cả Tiếng trở mình rất nhẹ của những cây hoa dại trên con đường lên núi. Hoa cúc tím là loài hoa biểu tượng cho tình yêu chung thuỷ, Hoàng Kim Dung đã mượn cái đẹp bình dị và lâu bền của nó để thể hiện tâm thế và cách ứng xử của mình với tình yêu: Hoa cúc tím giữa mùa xuân êm ả/Khi khô rồi vẫn màu tím thuỷ chung (Hoa cúc tím).

Trong thơ Hoàng Kim Dung, lịch thiên nhiên cứ tuần tự giao mùa: xuân qua, hạ tới rồi thu về và tất cả như được lắng lọc qua trạng thái của tâm hồn. Không gian mùa thu “vơi đầy xao xuyến”, “vơi đầy ngất ngây” trong Dòng sông mùa hạ đã trở thành không gian màu nhiệm nâng đỡ con người: Cất đi khoảnh khắc/Lo toan đượm buồn/Tựa vào mùa thu/Niềm yêu tha thiết/Nụ hôn êm đềm (Thế rồi mùa thu). Có ai đó nói, sao thơ Hoàng Kim Dung không có mùa đông. Có đấy. Nhưng mùa đông chỉ là cái cớ để nhân vật trữ tình “kiểm nghiệm” tình cảm của người khác giới, lấy lại sự cân bằng, an nhiên cho chính mình: Có phải nhớ em như anh nói/Hay là chút rượu thả tơ vương/Để em sóng sánh bờ hư thực/Làm say ngọn lửa gió mùa đông (Say).

Trong thơ Hoàng Kim Dung tràn ngập gió. Nhà thơ như ”cuốn theo chiều gió” của tình yêu và khát vọng. Những ngọn gió trong Dòng sông mùa hạ như có linh hồn, là biểu tượng của một cái tôi trữ tình nồng nàn yêu, nồng nàn nhớ, dịu dàng và đắm đuối với nhiều sắc thái biểu cảm. Đó là Ngọn gió đam mê (Ngọn gió), ngọn gió tháng ba lắng sâu khát vọng, ngọn gió tháng ba khắc khoải mùa màng (Gửi tháng ba), ngọn gió vô tình đã đi qua nỗi nhớ (Nhan sắc) và cả những ngọn gió dịu dàng để con người le lói niềm tin hoặc thắc thỏm bởi một lời hứa hẹn: Ai sẽ gửi về bức tranh có dòng sông chảy... (Gió dịu dàng).

Có thể nói, với Dòng sông mùa hạ, thời gian, tình yêu và nỗi khao khát đã hội tụ trong cảm hứng sáng tạo của một chủ thể trữ tình không phải lúc nào cũng an phận và cam chịu. Hơn lúc nào hết, người làm thơ đã cảm nhận được “thơ như của hiếm đâu dễ tìm kiếm” và với tình cảm lứa đôi “yêu bao nhiêu cũng không đủ cho nhau”, và vì thế luôn luôn nuôi dưỡng trong mình: Một khát vọng bình yên/Gửi theo người yêu dấu (Cánh rừng xanh).

Trong Dòng sông mùa hạ, Hoàng Kim Dung không chỉ đối thoại với riêng mình. Chị đã gửi gắm vào thơ nỗi niềm, tình cảm cùng những lo âu, khắc khoải, đau đáu yêu thương với người thân, với gia đình. Không ai khác là người con đã cảm nhận đến tận đáy sự đau thương và hẫng hụt khi người cha không còn nữa: Chỉ còn ảnh cha trong căn phòng rộng/Và dáng mẹ con liêu xiêu chiều hạ (Chỉ còn ảnh cha). Với bà ngoại, nhà thơ như vẫn lưu giữ trong ký ức hình bóng và cốt cách của bà: Khi lưng đã mỏi, khi chân đã mềm/Bà vẫn muốn san gánh nặng lo âu/Thế rồi nhẹ nhàng ra đi như lá cây (Ngày của bà ngoại).

Bên cạnh những giãi bày, tâm sự về nỗi nhớ, niềm yêu, thơ Hoàng Kim Dung còn là tiếng nói đồng vọng, sẽ chia với những số phận, cuộc đời, đặc biệt với những người cùng giới. Trong bài Bà lão bán trầu cau. Với sự mẫn cảm và tinh tế, Hoàng Kim Dung đã làm nổi bật sự tương phản giữa hình ảnh xưa cũ của bà lão bán trầu cau Bà vấn khăn mặc áo cánh nâu với những cô gái thế hệ @ Tóc nhuộm nâu, môi thoa son Hàn Quốc trong dòng đời hiện tại: Lá trầu thì vẫn xanh/Quả cau thì vẫn thắm/Chỉ có bà cũ kĩ như trôi về cổ tích. Hoàng Kim Dung cũng đã thâu nạp được những chi tiết thú vị của đời thường vào thơ. Từ người mẹ trẻ địu con mang hàng lên phố ở Sapa “cất tiếng Hello khi có người ngoại quốc tới thăm” đến người thiếu phụ chở khách dạo chơi bằng thuyền thúng trên đảo Miễu Nha Trang với duyên thầm xứ biển cũng biết mời chào “bằng tiếng Việt, tiếng Anh”. Và cả hạnh phúc trong đón đợi giản dị mỗi ngày của của người đàn bà Phan Thiết mà không phải ai cũng có được: Chị tắm biển trong bộ đồ thường mặc/Không bikini không áo tắm choàng vai/Chị ra biển đón người đàn ông của chị. Hoà nhập và giao cảm với đời sống quanh mình, Hoàng Kim Dung đã cảm nhận một cách thấm thía và sâu sắc ý nghĩa của cuộc đời, tình người: Để được sống đã là điều quý giá/ Thì nhọc nhằn buồn khổ có sao đâu/ Thật khủng khiếp khi lời yêu thương cạn kiệt/Khi người ta cứ vô cảm trước sự đời/Trước nét đẹp của ánh trăng, ngọn cỏ/Trước nỗi buồn da diết cũng dửng dưng (Khoảng cách).

Ở Dòng sông mùa hạ, Hoàng Kim Dung đã trổ được lối riêng cho thơ mình, với một cái tôi bình dị, luôn thành thật đến tận cùng. Thơ chị có nỗi buồn và sự cô đơn nhưng không rơi vào “hội chứng” buồn, cũng không ồn ào, bứt phá. Chị lặng lẽ đi, lặng lẽ quan sát, chiêm nghiệm và lặng lẽ viết. Người đọc đã bắt gặp trong thơ chị những tâm trạng rất thực của một người phụ nữ sống và viết với niềm đam mê thánh thiện. Hoàng Kim Dung quan niệm mọi điều giản dị, tự nhiên như cuộc đời. Trong khi viết, dường như chị không chú ý nhiều đến những biến ảo của câu chữ, đến những “thôi xao” trong hình thức biểu đạt. Nhưng với sự cô đọng và kiệm lời, thơ chị đã thuyết phục người đọc ở cái tình của nhà thơ đối với những điều mình bộc lộ, đặc biệt với khát vọng trong tình yêu và sáng tạo.

B.T
(200/10-05)

Đánh giá của bạn về bài viết:

0 đã tặng

Bày tỏ cảm xúc Mã QRCode

Bình luận (0)

Tin nổi bật

Thơ Cao Bá Quát viết về Huế

HỒNG DIỆUNhà thơ Cao Bá Quát (1809-1854) được người đời hơn một thế kỷ nay nể trọng, với cả hai tư cách: con người và văn chương. "Thần Siêu, thánh Quát", khó có lời khen tặng nào cao hơn dành cho ông và bạn thân của ông: Nguyễn Văn Siêu (1799-1872).
Bush và chiến tranh * - Những trang viết mẫu mực về lịch sử đương đại

HÀ VĂN THỊNHI. Có lẽ trong nhiều chục năm gần đây của lịch sử thế giới, chưa có một nhà sử học nào cũng như chưa có một cuốn sách lịch sử nào lại phản ánh những gì vừa xẩy ra một cách mới mẻ và đầy ấn tượng như Bob Woodward (BW). Hơn nữa đó lại là lịch sử của cơ quan quyền lực cao nhất ở một cường quốc lớn nhất mọi thời đại; phản ánh về những sự kiện chấn động nhất, nghiêm trọng nhất đã diễn ra trong ba năm đầu tiên của thiên niên kỷ mới: sự kiện ngày 11/9, cuộc chiến tranh Afganistan và một phần của cuộc chiến tranh Iraq.
Từ cầm quân đến cầm bút

ĐẶNG TIẾN (Đọc Hồi ức của Đại tướng Võ Nguyên Giáp)Một tờ báo ở ngoài nước đã giới thiệu bốn cuốn hồi ức của Đại tướng Võ Nguyễn Giáp mới xuất bản. Dĩ nhiên là một bài báo không thể tóm lược được khoảng 1700 trang hồi ký viết cô đúc, nhưng cũng lảy ra được những đặc điểm, ý chính và trích dẫn dồi dào, giúp người đọc không có sách cũng gặt hái được vài khái niệm về tác phẩm.
Chút tâm tình với "Trà thiếu phụ"

NGUYỄN THỊ ANH ĐÀO (Đọc tập truyện ngắn “Trà thiếu phụ” của nhà văn Hồng Nhu – NXB Hội Nhà văn 2003)Tôi đã được đọc không ít truyện ngắn của nhà văn Hồng Nhu và hầu như mỗi tập truyện đều để lại trong tôi không ít ấn tượng. Trải dài theo những dòng văn mượt mà, viết theo lối tự sự của nhà văn Hồng Nhu là cuộc sống muôn màu với những tình cảm thân thương, nhiều khi là một nhận định đơn thuần trong cách sống. Nhà văn Hồng Nhu đi từ những sự việc, những đổi thay tinh tế quanh mình để tìm ra một lối viết, một phong cách thể hiện riêng biệt.
Viết vào Bùi Giáng mong manh...

ĐỖ QUYÊN…Đọc thơ Bùi Giáng là thuốc thử về quan niệm thơ, về mỹ học thi ca. Đã và sẽ không ai sai nhiều lắm, cũng không ai đúng là bao, khi bình bàn về thơ họ Bùi. Nhắc về cái tuyệt đỉnh trong thơ Bùi Giáng, độ cao sâu tư tưởng ở trước tác Bùi Giáng nhiều bao nhiêu cũng thấy thiếu; mà chỉ ra những câu thơ dở, những bài thơ tệ, những đoạn văn chán trong chữ nghĩa Bùi Giáng bao nhiêu cũng bằng thừa…
Khúc tri âm hay là tiếng lòng đi tìm tiếng lòng đồng vọng

LÊ THỊ HƯỜNGTrong căn phòng nhỏ đêm khuya, giai điệu bản sonat của Beethoven làm ta lặng người; một chiều mưa, lời nhạc Trịnh khiến lòng bâng khuâng; trong một quán nhỏ bên đường tình cờ những khúc nhạc một thời của Văn Cao vọng lại làm ta bất ngờ. Và cũng có thể giữa sóng sánh trăng nước Hương Giang, dìu dặt, ngọt ngào một làn điệu ca Huế khiến lòng xao xuyến.
Mai Văn Hoan từ “Ảo ảnh” đến “Giếng tiên”

NGÔ MINHĐến tập thơ chọn Giếng Tiên (*), nhà thơ - thầy giáo Mai Văn Hoan đã gửi đến bạn yêu thơ 5 tập thơ trữ tình, trong đó có hai tập thơ được tái bản. Đó là tập đầu tay Ảo ảnh, in năm 1988, tái bản 1995 và tập Hồi âm, in năm 1991, tái bản năm 2000. 15 năm xuất bản 7 đầu sách (2 tập tiểu luận) và đang có trong ngăn kéo vài tập bản thảo tiểu luận nữa, chứng tỏ sức sáng tạo sung mãn đáng nể trọng của một thầy giáo vừa dạy học vừa sáng tác văn chương.
Trần Lan Vinh - một nửa nỗi niềm

NGUYỄN THỊ ANH ĐÀO (Đọc tập thơ ''Độc thoại trước mặt trời'' của Trần Lan Vinh- NXB Văn học Hà Nội- 2003)Trên thi đàn văn học Việt Nam hiện đại, sự thiếu vắng những cây bút nữ đã trở thành một vấn đề cần được chú trọng. Hầu như mỗi khi phụ nữ cầm bút, điều họ quan tâm nhất đó là sự giải bày tâm sự với ngàn ngàn nỗi niềm trắc ẩn. Nếu viết là một cách để sẻ chia tâm sự thì Trần Lan Vinh là một trường hợp như thế.
Linh cảm về những cái chết đầy bi tráng

NGUYỄN THANH TÚMùa đông năm ngoái, anh Đoàn Tuấn từ Hà Nội vào Huế giảng dạy lớp đạo diễn điện ảnh. Dù công việc khá bận rộn nhưng anh vẫn dành cho tôi không ít thời gian tâm sự, bởi ngoài tình cảm thân thiết anh còn là cấp trên của tôi ở toà soạn tạp chí Thế Giới Điện Ảnh. Trong những lần trò chuyện ấy, tôi thật sự bất ngờ khi nghe anh kể chuyện về cuốn sách anh sắp in ở Nhà xuất bản Trẻ mà nội dung của nó là câu hỏi hơn 20 năm nay vẫn luôn canh cánh trong tôi. Vốn dĩ Đoàn Tuấn là nhà biên kịch điện ảnh tên tuổi, anh đã có nhiều kịch bản phim nổi tiếng như: Chiếc chìa khoá vàng (1998), Ngõ đàn bà (1992), Đường thư (2003)...
Giới thiệu chi hội nhà văn Việt Nam tại Thừa Thiên Huế - Nhà văn Nguyễn Khoa Điềm

MAI VĂN HOANNguyễn Khoa Điềm đến với thơ hơi muộn nhưng đã sớm định hình một phong cách riêng. Qua các tập Đất ngoại ô (1972), Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974), Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (1986), Thơ Nguyễn Khoa Điềm (1990), Cõi lặng (2007) ta bắt gặp những suy ngẫm của anh đối với nhân dân, đất nước; những chiêm nghiệm của anh về đời sống xã hội, nhân tình thế thái. Những chiêm nghiệm và suy ngẫm đó được thể hiện bằng một giọng thơ trầm tĩnh, bình dị, sâu lắng và khá hiện đại.
Cung bậc lòng người

NGUYỄN QUANG HÀ (Đọc Nỗi niềm để ngỏ của Lê Lâm Ứng - Nhà xuất bản Văn học 2002)Đọc thơ Lê Lâm Ứng để tìm những câu mượt mà thì hơi khó. Thảng hoặc lắm mới bắt gặp ở anh tâm trạng thư thái này: Biết rằng trong cõi nhớ thương Lạc nhau âu cũng lẽ thường vậy thôi
Giới thiệu Chi hội nhà văn Việt Nam tại Thừa Thiên Huế - Nhà văn Nguyễn Đắc Xuân

MAI VĂN HOANNguyễn Đắc Xuân không chỉ có chân trong Hội Nhà văn Việt Nam mà anh còn là hội viên Hội Lịch sử Việt Nam, hội viên Hội Nhà báo Việt Nam... Nhưng dù ở cương vị nào thì điều mà anh tâm huyết nhất vẫn là lịch sử và văn hóa Huế.
Cái tâm

HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG (Nhân đọc sách "Gió về Tùng Môn Trang" của Nguyễn Xuân Dũng)Tác giả cuốn sách này là một võ sư đệ bát đẳng huyền đai thuộc phái không thủ đạo, vừa là một nhà hoạt động thương trường nổi tiếng ở Mỹ. Nhưng cuốn sách này không hề bàn đến chuyện đấm đá hơn kém hoặc là chuyện mua bán lời lỗ mà bàn về cái TÂM. Tác giả tỏ ra hết sức chú trọng vũ đạo; nhất cử nhất động đều phải xuất phát từ cái TÂM, cái TÂM viết hoa.
Phải từ bỏ sự thoả hiệp

TRẦN THUỲ MAI (Đọc Uẩn khúc, tiểu thuyết của Hoàng Văn Bàng, NXB Thuận Hoá 2002)Câu chuyện xảy ra ở một vùng quê không xa lắm, với một tầm mức tai hại không lớn, gây một ảnh hưởng mới xem qua tưởng chừng không đáng kể. Một ông trưởng phòng ở huyện tham ô vài chục triệu thì đã thấm gì so với những câu chuyện động trời hàng ngày trên các báo, mà thủ phạm mang những chức tước lớn lao hơn, với những số tiền khổng lồ tới hàng nghìn tỉ!
Ngô Minh - “Người của công chúng”

MAI VĂN HOAN (Giới thiệu các tác giả thuộc chi hội nhà văn Việt Nam tại Huế)Ngô Minh là một trong những nhà văn Việt Nam ở Huế được Đài truyền hình Cáp Việt Nam chọn giới thiệu tới 45 phút trong chương trình “Người của công chúng”. Tôi cũng được mời nói đôi lời về anh. Với tôi, Ngô Minh là người làm việc “tới số” và chơi cũng... “tới số”!
Một kiếp bên trời

PHẠM XUÂN NGUYÊNCùng một kiếp bên trời lận đận (Bạch Cư Dị - Tỳ bà hành)Nhà văn Bùi Ngọc Tấn vừa cho ra mắt tác phẩm Rừng xưa xanh lá (Mười chân dung văn nghệ sĩ) tại Nhà xuất bản Hải Phòng (1/2003).
Thư gửi tổng thống Mỹ Richard M. Nixon - Những dòng chữ cuối cùng của chủ tịch Hồ Chí Minh

TÔ VĨNH HÀNhững trang viết sau cùng của một con người luôn luôn là điều thiêng liêng và không bao giờ hết bí ẩn. Vì sao lại dùng từ ấy chứ không phải là chữ kia; đề cập đến cái này chứ không phải là cái khác..? Rất nhiều câu hỏi sẽ đến với người đọc khi trước mắt ta là những ý tưởng hiện hữu sau cùng của một đời người - đặc biệt ở con người vĩ đại như Chủ tịch Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh là cái tên mà mỗi người Việt lúc đọc hay nói, không chỉ diễn đạt một quan niệm gần như vô hạn của nhận thức, mà hơn nhiều thế nữa - là âm sắc tuyệt vời của sự kết tụ những tinh hoa quý giá nhất của trái tim mình.
Đất nước "Rũ bùn đứng dậy sáng loà" qua cái nhìn của nhà thơ Nguyễn Đình Thi

NGUYỄN TỐNGQuê hương đất nước và con người luôn có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau trong suốt chiều dày của lịch sử dựng nước và giữ nước. Nó tự nhiên chan hoà đến mức như cá bơi quẫy giữa đại dương, chim tung cánh vô tư giữa bầu trời bát ngát. Đến lúc nào đó, khi con người rơi vào cảnh cá chậu chim lồng, tình cảm, ý thức về đất nước thiêng liêng mới trở nên ám ảnh day dứt.
Huyền thoại, sự thật và tiểu thuyết

NGUYỄN KHẮC PHÊ (Đọc “Thân Trọng Một – con người huyền thoại” của Nguyễn Quang Hà)Đã từ lâu, tên tuổi anh hùng Thân Trọng Một trở nên thân quen với mọi người, nhất là với quân dân Thừa Thiên Huế; những “sự tích” về ông đã thành truyện “truyền kỳ” trong dân chúng và đã được giới thiệu trên nhiều sách báo. Tuy vậy, với “THÂN TRỌNG MỘT – CON NGƯỜI HUYỀN THOẠI”, lần đầu tiên, chân dung và những chiến công của ông đã được tái hiện một cách đầy đủ và sinh động nhất.
Giới thiệu các tác giả thuộc chi hội nhà văn Việt Nam tại Huế - Nhà văn Nguyễn Quang Hà

Nhà văn Nguyễn Quang Hà tâm sự với tôi rằng anh có hai món nợ rất lớn mà chắc đến khi nhắm mắt xuôi tay cũng không thể nào trả xong. Hai món nợ mà anh đang gánh trên đôi vai của mình là món nợ đối với nhân dân và món nợ đối với đồng đội. Gần bốn mươi năm cầm bút, anh đã viết 9 tập tiểu thuyết; 7 tập truyện ngắn, ký, truyện ký; 2 tập thơ cùng với hàng trăm bài báo cũng chỉ mong sao trả được hai món nợ ấy.