Đọc “Những trang sách thức tỉnh con người” - Tập phê bình ngoại hạng của Nguyễn Khắc Phê
KHÁNH THANH
Bạn đọc xem sách của nhà văn Nguyễn Khắc Phê ở Đường sách thành phố Hồ Chí Minh
Theo lời tác giả thì mấy từ “phê bình ngoại hạng” là cách nói vui để chỉ một lối phê bình theo đại chúng, phê bình hạng 2 hay 3 chi đó, để phân biệt với những tác phẩm phê bình chuyên nghiệp, hàn lâm…, là cách nói tự trào, tỏ ý khiêm nhường của tác giả. Có lẽ, ta không nên có sự phân chia, xếp loại đó. Mỗi tác phẩm, bất kỳ thuộc thể loại nào, xứng đáng ra đời được độc giả đón nhận đều là thành tựu duy nhất, mang bản sắc riêng, bộc lộ tư tưởng, tình cảm, cách viết riêng, không trộn lẫn. Cuốn “Những trang sách thức tỉnh con người” (Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2022) của nhà văn Nguyễn Khắc Phê là một cuốn như vậy, ta hiểu cái từ “ngoại hạng” là theo cách này. Từ đó có thể thấy 2 đặc điểm nổi bật trong bút pháp phê bình của Nguyễn Khắc Phê.
1. Một lối phê bình nặng chữ Tâm
Nếu xếp “Những trang sách thức tỉnh con người” là thuộc loại phê bình thì đây là cuốn thứ 4 của anh, tập hợp 48 bài viết về hơn 50 tác phẩm rất nhiều thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, hồi ký, tự truyện, tiểu luận, chuyên khảo, chân dung nhà văn, danh nhân lịch sử, khoa học…, cả phê bình văn học của những nhà văn, nhà nghiên cứu trong nước, ngoài nước, trong nhiều thời gian lịch sử khác nhau. Nhưng có một đặc điểm dễ nhận thấy, là trong việc chọn lựa tác giả và tác phẩm, Nguyễn Khắc Phê có vẻ đã dành rất nhiều ưu ái cho những tác giả chưa mấy nổi tiếng, ít ai biết tới, phần lớn họ chỉ viết văn bằng tay trái… Nữ nhà văn Xuân Phượng vốn là một chiến sĩ quân giới, gắn bó với nhiều nghề nghiệp và trọng trách khác nhau; Nguyễn Hải Yến vốn là một giáo viên Văn THCS; Nguyễn Thế Quang là giáo viên Văn THPT; Lê Quốc Hán là giảng viên Toán; Hà Văn Thịnh là giảng viên Sử; Phan Khánh là Kỹ sư về Thủy lợi; Hoàng Hữu Phê là một Kiến trúc sư; Nguyễn Trí Thạch là một Kỹ sư về Khí động học… Nguyễn Khắc Phê cũng tỏ ra ưu ái với các tác giả nữ, trong đó có nhiều cây bút ở Huế như Đạm Phương Nữ Sử, ba tiểu thư con cụ Tổng đốc Võ Chuẩn (Minh Đức Hoài Trinh, Linh Bảo, Băng Thanh), Trần Thùy Mai, Phạm Ngọc Túy, Duyên Sanh, Nguyễn Khoa Diệu Hà…
Ba cuốn sách phê bình của anh trước đây (Hiện thực và sáng tạo tác phẩm văn nghệ, Nxb. Hội Nhà văn, 2006); Trang sách, cuộc đời nhà văn, Nxb. Hội Nhà văn, 2014; Những cột mốc trên đường vô tận, Nxb. Hội Nhà văn, 2018) cũng có khuynh hướng ấy. Điều tưởng như nhỏ nhất này lại bộc lộ một phẩm chất rất đáng quý, bộc lộ cái Tâm của người phê bình. Anh trân trọng nâng niu vun xới cho những mầm xanh, ngòi bút anh thân thiện, ấm áp, hiền hòa; anh phát hiện ra những đặc sắc nổi bật trong sáng tác của họ; anh đọc kỹ, quan tâm đến những chi tiết nhỏ nhất, không ngại dẫn văn nhiều đoạn khá dài, nếu như đó là những lời văn hay, bộc lộ được diện mạo, phong cách của nhà văn, hoặc bộc lộ được cá tính hay chiều sâu của nhân vật. Hẳn không phải ngẫu hứng, ngay khi sách vừa lên kệ ở Thành phố Hồ Chí Minh, nhà phê bình Ngô Thảo đã viết trên Facebook chúc mừng bạn văn Nguyễn Khắc Phê với “48 tác giả, tác phẩm được bàn luận một cách cẩn thận, chân tình. Đây mới là loại sách Hội Nhà văn nên xét thưởng, chứ không nên toàn tặng thưởng sách Nghiên cứu như mấy năm qua…”.
Ngòi bút phê bình của Nguyễn Khắc Phê chân tình, ấm áp, nhiều khi như hòa vào tâm thế của tác giả. Xin trích một đoạn thư của một tác giả không chuyên gửi cho Nguyễn Khắc Phê để làm bằng chứng:
… “Anh à, em vừa tìm mua được tờ Tuổi Trẻ, thấy bài của anh rồi. Em rất sung sướng đọc từng dòng giới thiệu “Vẫn ấm nóng tình người” của anh. Thích tất cả những lời giới thiệu anh đã viết, nhờ anh em mới biết được cái khá cao tay của Hồ Dạ Thảo khi để các linh hồn liệt sĩ đối diện với nghĩa trang Hòn Rọ. Dường như có sự cảm thông giữa Hồ Dạ Thảo và anh đã góp phần chiến đấu cho công bằng, lẽ phải. Anh thật sâu sắc trong những nhận xét về tác phẩm. Muôn vàn biết ơn anh. Nhờ anh, tác phẩm sẽ được thăng hoa…” (Đàm Thị Ngọc Lý, người bạn đời, và tác giả thứ 2 của tác phẩm “Còn đó tình yêu”).
2. Một kiểu phê bình giàu chất văn
Văn của Nguyễn Khắc Phê cũng “Ấm nóng tình người” như tên một bài viết anh dành cho cặp đôi nhà giáo Ngọc Lý - Hồ Dạ Thảo. Bởi vậy đọc phê bình của Nguyễn Khắc Phê như đọc văn, như đọc truyện, hay tùy bút. Anh không đao to búa lớn, không lý luận dông dài, nhưng những vấn đề cốt lõi về lý luận, về sáng tác vẫn hiện lên khá thường trực trong các bài viết của anh: Vấn đề tự do sáng tác, vấn đề loại thể và hư cấu nghệ thuật, vấn đề cá tính sáng tạo, vấn đề truyền thống và cách tân, chuyện thủ thuật và bếp núc của người cầm bút; những vấn đề chính nhà văn đã từng trăn trở và thể nghiệm trong bao nhiêu năm tháng miệt mài trên những trang tiểu thuyết của chính mình…
Cái tạng của Nguyễn Khắc Phê xưa nay ai cũng thấy: Đó là sự cẩn trọng, chuẩn mực, tỉ mỉ, dí dỏm, giản dị… nhưng ở tập sách này, Nguyễn Khắc Phê bộc lộ rõ nét là cây bút tinh tế, có tầm vóc. Anh có duyên với những tác phẩm gắn liền với đề tài mang tính khoa học. Ta sẽ đặc biệt thích thú khi đọc bài “Ý nghĩa mới từ một trò chơi thời “vang bóng…”, bài viết về cuốn sách “Hào quang vật lý trong bầu trời Phật học” của nhà nghiên cứu Phật học, Kỹ sư khí tượng thủy văn Nguyễn Trí Thạch. Đây là tác phẩm không dễ đọc vì nó đề cập đến những vấn đề quá lớn của vũ trụ và nhân sinh, giữa vật chất và ý thức, giữa thực và ảo, giữa khoa học và Phật học… Nguyễn Khắc Phê đã viết về nó một cách tâm đắc, thấu hiểu và đặt ra những vấn đề có ý nghĩa thiết thực, hiện đại. Những vấn đề này lại được bắt đầu từ “một trò chơi thời vang bóng” giàu chất tiểu thuyết và thơ ca… Đó là việc chơi “cờ tưởng” - chứ không phải cờ tướng, do không có bàn cờ, quân cờ, - “đã được nhà văn Nguyễn Tuân miêu tả rất thú vị trong tác phẩm “Vang bóng một thời” - hai cụ nằm hai võng, không trông thấy nhau, vừa đi vừa hô “lên xe - ghếch mã”… Vậy là bỏ yếu tố vật chất, cuộc đấu càng hấp dẫn và thú vị gấp nhiều lần!”…”.
Sự kết hợp giữa chất trí tuệ, năng lực thẩm thấu nghệ thuật và bút pháp giàu chất trữ tình là đặc điểm khá nổi bật của ngòi bút Nguyễn Khắc Phê trong tập sách. Ta có cảm giác anh lắng nghe được những thổn thức từ bên trong của nhiều nhân vật; anh ngửi được hương vị của văn chương từ những trang viết của cô giáo cấp 2 trường làng mới vào nghề như văn Nguyễn Hải Yến chẳng hạn. Anh phát hiện ra chiều sâu tư tưởng và những đặc sắc của nghệ thuật trong tiểu thuyết đầu tay của giảng viên Sử học Hà Văn Thịnh… Đọc nhiều lần bài viết của anh về ngòi bút phi hư cấu của nhà văn Phan Thúy Hà hay bài của anh về tác phẩm “Lời nguyện cầu Chernobyl” của Svetlana Alexievich thật khó mà cầm nổi nước mắt, không phải chỉ vì bản thân tác phẩm gây xúc động mà còn vì màu sắc trữ tình rất đậm nét của nhà phê bình…
Tên tác phẩm “Những trang sách thức tỉnh con người” cũng là tên một bài viết về bộ sách phi hư cấu của Phan Thúy Hà mới xuất hiện gần đây. Nhưng đồng thời cũng là một cái tên phù hợp với hầu hết các tác phẩm trong “Tập phê bình ngoại hạng” của Nguyễn Khắc Phê. Dù viết về đề tài gì, tình yêu, chuyện đời thường, những đụng độ sinh tử, những nhân vật lịch sử trong bao biến cố thăng trầm, sự tha hóa, biến chất trong xã hội hôm nay, chuyện xưa, chuyện nay với bao câu hỏi nhức nhối, bao nhiêu liên tưởng, cả những đau thương, bế tắc… Nhưng trên tất cả, những tác phẩm ấy vẫn hiện lên vẻ đẹp của đất nước, quê hương, với bao nhiêu con người chân chính, sẵn sàng đối diện với sự thật, để khẳng định nhân cách và phẩm giá, để khẳng định chỗ đứng của mình với một tầm nhìn và một sự thức tỉnh vì một dân tộc, một nhân loại đang hướng tới tương lai, xứng đáng với quá khứ, với tất cả những gì cao cả tốt đẹp mà tổ tiên, cha ông và trái đất này đã ban cho.
Có bạn đọc yêu thích “Những trang sách thức tỉnh con người” tâm sự:
- Tôi mới chỉ đọc được khoảng một nửa số tác phẩm mà tác giả Nguyễn Khắc Phê đã chọn giới thiệu trong cuốn sách. Có những cuốn, nay đọc phê bình của anh tôi mới hiểu hết. Nhiều cuốn thấy nó hay hơn, muốn đọc lại… Một nửa còn lại, tôi không biết tìm mua ở đâu, mà mắt thì yếu quá rồi, thôi thì đành cảm ơn anh Nguyễn Khắc Phê đã đọc giùm. Phê bình của Nguyễn Khắc Phê về một phương diện nào đó, có thể xem như một kiểu giới thiệu và đọc sách có phân tích, hướng dẫn, cũng thật tuyệt…
Xin được chúc mừng và cảm ơn nhà văn Nguyễn Khắc Phê đã giới thiệu đến cho bạn đọc gần xa những trang sách thực sự có “khả năng thức tỉnh con người”.
K.T
(TCSH45SDB/06-2022)
Tải mã QRCode
.png "Địa danh học và việc nghiên cứu địa danh các tỉnh Trung Trung Bộ")
-
XUÂN CANGNhờ cuốn hồi ký nhỏ Ngày ấy Trường Sơn (Nxb Hội Nhà văn - Hà Nội - 2000) của Nguyễn Khoa Như Ý- tên khai sinh của Hà Khánh Linh, bạn đọc được biết đây là một nhà văn nữ có khí chất không bình thường. Một người con gái mảnh dẻ, nhưng có chí, mơ mộng, ham hành động, vì nghĩa lớn mà dấn thân vào nơi nguy hiểm.
-
Sau Vị giáo sư và ẩn sĩ đường, Ba lần đến nước Mỹ, trong năm 2002, GS. Hà Minh Đức tiếp tục ra mắt bạn đọc tác phẩm Tản mạn đầu ô. Vậy là trong khoảng 5 năm, bên cạnh một khối lượng lớn những tác phẩm nghiên cứu, lý luận, phê bình, ông đã sáng tác 3 tập thơ và 3 tập bút ký. Đó là những con số mang nhiều ý nghĩa thể hiện sự "đa năng" của một đời văn tưởng đã yên vị với nhiều danh hiệu cao quý và hơn 30 tập sách nghiên cứu, lý luận, phê bình. Tản mạn đầu ô ra đời được dư luận chú ý, quan tâm. Sau đây là cuộc trao đổi giữa PGS. TS Lý Hoài Thu với GS. Hà Minh Đức xung quanh tập sách này.
-
HUỲNH HẠ NGUYÊN (Đọc tập thơ "Khúc đêm" của Châu Thu Hà - Nxb Thuận Hoá - 11/2002)...Thơ Châu Thu Hà mang đậm nữ tính. Khi trái tim biết cười, hay khi giàn giụa nước mắt, ta bỗng thấy quý sao những phút sống chân thành với cuộc đời, với mọi người. Châu Thu Hà không để trái tim mình tuột xuống phía bên kia triền dốc, chị cố bước tới và neo lại, để thấy mình được xẻ chia, được yêu chiều, xoa dịu...
-
LÊ MỸ Ý (L.M.Y): Thưa nhà thơ, là một người có thể tạm gọi là thuộc thế hệ đi trước nhưng lại luôn "gây sốc" bằng những tác phẩm tìm tòi mới, chắc hẳn ông có quan tâm nhiều đến thế hệ thơ trẻ? Có thể có một nhận xét chung về thơ trẻ hiện nay chăng?NHÀ THƠ HOÀNG HƯNG (H.H): Tất nhiên là tôi rất quan tâm. Nhận xét chung của tôi về thơ trẻ bây giờ là đa số vẫn mang tính phong trào. Có thể nói là những người làm thơ trẻ vẫn đi theo một vết mòn của thế hệ trước, chưa thấy rõ những bứt phá, chỉ nổi lên một số tác giả theo cách lẻ tẻ.
-
Tại sao cô chỉ làm thơ tự do?- Trước hết, bởi tôi thích tự do. Tự do ở đây, được hiểu là: nói, làm, dám mơ ước và tham vọng tất cả những gì mình muốn, không bị tác động và chi phối bởi ai, bởi bất cứ điều gì.
-
NGUYỄN THỤY KHA Đã là lạ tên một tác phẩm khí nhạc mang tực đề "Eo lưng" của nữ nhạc sĩ Kim Ngọc. Lại thu thú khi đọc tập thơ "Nằm nghiêng" của nữ thi sĩ Phan Huyền Thư. Một thế kỷ giải phóng của Việt Nam thật đáng kính ngạc.Cái cách giải phóng mình, phái yếu trong đó có mình của Phan Huyền Thư là sự độ lượng với cũ kỹ, là mỉa mai sự nửa vời, là quyết liệt lặng lẽ vươn tới cách tân theo một thế của “Nằm nghiêng”.
-
NGUYỄN TRỌNG TẠOCòn nhớ mùa Huế mưa 1992, Nguyễn Khắc Thạch và Ngô Minh đến nhà tôi chơi, mang theo bản thảo đánh máy tập thơ đầu tay của một tác giả mới 20 tuổi có tên là Văn Cầm Hải. Một cái tên lạ mà tôi chưa nghe bao giờ. Những bài thơ của anh cũng chưa hề xuất hiện trên mặt báo. Nguyễn Khắc Thạch và Ngô Minh đều nói rằng; "Thơ tay này lạ lắm. Ông xem thử".
-
NGUYỄN QUANG HÀNgồi đọc NGÀN NĂM SAU mà như đang ngồi nói chuyện tay đôi với Nguyễn Trọng Bính. Giọng thơ anh cũng cứ chân chất, yêu quê hương và say đời như chính con người anh. Từ thời chiến tranh, chúng tôi đã ở trong rừng với nhau. Cứ ngồi với nhau là bộc bạch hết. Một lá thư riêng, một rung động mới, chúng tôi cũng chia sẻ với nhau.
-
PHAN THÀNH MINHĐó cũng là tựa đề tập thơ rất dễ thương của Trần Tịnh Yên - nhà thơ của đất kinh kỳ thơ mộng thuở nào - thú thật là tôi đã vô cùng hạnh phúc khi nhận được tập thơ này do chính tác giả gởi tặng, dễ thương ở chỗ khổ giấy nhỏ nhắn, trình bày đẹp trang nhã, sách 80 trang với 46 bài thơ cũng mỏng mảnh như thế nhưng nhìn rất thơ, càng thơ hơn nữa khi chính tác giả tự viết lời phi lộ cho mình, tôi rất hợp với anh ở điểm này bởi lẽ chẳng ai có thể thay thế cho mình bằng mình để nói hộ những gì mình muốn nói...:...năm xưa qua ngõ sân đìnhcó người nhặt được mối tình ai rơi
-
NAM NGỌC (Về tập truyện ngắn mới nhất của nhà văn Võ Thị Xuân Hà do Công ty Truyền thông Hà Thế liên kết NXB Phụ nữ xuất bản và phát hành quý I năm 2009)Tập truyện gồm 14 truyện ngắn, với những mô típ khác nhau nhưng cùng chung gam màu thấm đẫm chất liệu hiện thực. Tất cả đã tạo nên một chỉnh thể thống nhất mà ở đó các nhân vật dù xấu dù tốt cũng đều hướng tới cái đẹp, cái nhân bản của con người. Cách viết truyện lạ cùng với những chi tiết, tình tiết được lắp ghép một cách khéo léo, Võ Thị Xuân Hà đã một lần nữa gây ngạc nhiên cho người đọc bằng bút pháp ẩn không gian đa chiều của mình.
-
BÍCH THUHơn một thập niên trước đây, với hai truyện ngắn Hồi ức của một binh nhì và Vết thương lòng, Nguyễn Thế Tường đã đoạt giải cao trong cuộc thi truyện ngắn do Tạp chí Văn nghệ quân đội tổ chức năm 1992 - 1994. Tôi còn nhớ một trong số các nhà phê bình đã thành danh của nhà số 4 Lý Nam Đế không kìm được cảm xúc của mình với chùm truyện dự thi của Nguyễn Thế Tường lúc ấy đã thốt lên: “Tôi thích truyện ngắn Nguyễn Thế Tường”. Từ đó đến nay, Nguyễn Thế Tường vẫn miệt mài viết và lặng lẽ ra sách. Người đàn bà không hoá đá là lần ra mắt thứ năm của anh.
-
HOÀNG VŨ THUẬT (Đọc “Trăng đợi trước thềm”, thơ Hải Bằng, NXB Thuận Hoá - 1987)Đổi mới là trách nhiệm vừa là bổn phận đang diễn ra sôi động trong đời sống văn học hôm nay. Nhưng ranh giới giữa cũ và mới không dễ dàng phân định khi đánh giá một tác phẩm văn chương nghệ thuật.
-
ĐINH NAM KHƯƠNG (Nhân đọc “ru em ru tôi” Thơ Trương Vĩnh Tuấn NXB: Hội nhà văn - 2003)Có một nhà thơ nổi danh thi sĩ, làm “quan” khá to ở báo văn nghệ. Nhưng chẳng bao giờ thấy ông vỗ ngực, ngạo mạn nói lời: “ta là quan đây” mà ông luôn dân giã tự gọi mình là hắn, xưng hô với bạn bè là mày tao: “...Hình như hắn là nhà quê Hình như hắn từ quê ra...” (Gốc)
-
NGÔ MINHKhông thể đếm là tập thơ đầu tay của cây bút nữ Nguyễn Thị Thái người Huế, sống ở thành phố Buôn Ma Thuột vừa được NXB Thuận Hóa ấn hành. Tôi đã đọc một mạch hết tập thơ với tâm trạng phấn khích. Tập thơ có nhiều bài thơ hay, có nhiều câu thơ và thi ảnh lạ làm phấn chấn người đọc.
-
MINH KHÔICuối tháng bảy vừa qua, giáo sư ngôn ngữ và văn chương Wayne S.Karlin và nữ phóng viên Valerie, công tác ở một Đài phát thanh thuộc bang Maryland, Mỹ đã đến Huế tìm thăm nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ, để chuyển cho chị bản hợp đồng in ấn và phát hành tập thơ Green Rice (Cốm Non) do cơ quan xuất bản gửi từ Mỹ sang.
-
FRED MARCHANTCó những vết thương chẳng thể nào lành lặn và có những nỗi đau chẳng bao giờ mất đi. Kinh nghiệm nhân loại khuyên ta không nên “chấp nhận” hay “bỏ đi” hay “vượt lên” chúng. Với một con người mà tâm hồn thương tổn vì đã làm cho người khác khổ đau hay chứng kiến nhiều nỗi đau khổ thì những câu nói như thế hoàn toàn vô nghĩa.
-
BÍCH THU (Đọc thơ Dòng sông mùa hạ của Hoàng Kim Dung. NXB Hội Nhà văn, 2004)Nhìn vào tác phẩm đã xuất bản của Hoàng Kim Dung, tôi nhận thấy ở người phụ nữ này có sự đan xen giữa công việc nghiên cứu khoa học với sáng tạo thi ca. Ngoài bốn tập thơ và bốn cuốn sách nghiên cứu về nghệ thuật đã in, với tập thơ thứ năm có tựa đề Dòng sông mùa hạ mới ra mắt bạn đọc, đã làm cán cân nghiêng về phía thơ ca.
-
ĐÔNG HÀVăn hoá và văn học bao giờ cũng có một mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Có thể thấy rằng văn học là một bộ phận của văn hoá, nó chịu sự ảnh hưởng của văn hoá. Khi soi vào một thời kì văn học, người đọc có thể thấy được những khía cạnh về phương diện đời sống văn hoá tinh thần của một thời đại, một giai đoạn của xã hội loài người.
-
HÀ KHÁNH LINHViết được một câu thơ hay có khi phải chiêm nghiệm cả một đời người, hoàn thành một tập truyện, một tập thơ là sự chắt chiu miệt mài suốt cả quá trình, sau Đại hội nhà văn Việt Nam lần thứ VII Lê Khánh Mai liên tiếp trình làng tập thơ "Đẹp buồn và trong suốt như gương" (Nhà xuất bản Hội Nhà văn) và "Nết" tập truyện ngắn (Nhà xuất bản Đà Nẵng).
-
NGUYỄN TRỌNG TẠOCó người làm thơ dễ dàng như suối nguồn tuôn chảy không bao giờ vơi cạn. Có người làm thơ khó khăn như đàn bà vượt cạn trong cơn đau sinh nở. Có người không đầy cảm xúc cũng làm được ra thơ. Có người cảm xúc dâng tràn mà trước thơ ngồi cắn bút. Thơ hay, thơ dở, thơ dở dở ương ương tràn ngập chợ thơ như trên trời dưới đất chỉ có thơ. Thơ nhiều đến ngạt thở chứ thơ chẳng còn tự nhiên như hơi thở mà ta vẫn hoài vọng một thời.
.png)
.png)
