Bước đầu khảo sát lễ hội dân gian xứ Huế

13:51 21/11/2009

TRẦN HOÀNG Cách đây gần 450 năm, khi đề cập tới phong tục và sinh hoạt văn hoá tinh thần của cư dân vùng đất từ Đèo Ngang trở vào, tiến sĩ Dương Văn An đã viết: “Xuân sang thì mở hội đua trải, gái lịch, trai thanh. Hè đến thì bày cuộc đấu thăm, dập dìu rộn rã nơi ca, chốn múa…” (1).

Lễ hội làng Chuồn - Ảnh: khamphahue.com.vn

Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm trong “Nam triều công nghiệp diễn chí” cũng đã dành nhiều dòng mô tả kỹ hoạt động hội hè, đình đám ở nhiều làng quê xứ Huế. Ông nói đến các trò vui: đánh cờ người, đá cầu (kiện), xích đu, đua ghe và nhận xét rằng “khi ấy các quan liêu, dân bách tính, trai gái, già trẻ dắt con, ôm cháu cùng tới xem chơi đông không thể đếm xiết…” (2).

Như vậy, xét trên bình diện lịch sử, lễ hội dân gian xứ Đàng Trong nói chung và xứ Huế nói riêng, đã định hình từ xa xưa và có bề dày với thời gian hàng mấy trăm năm, và ngay từ thuở xa xưa đó, sinh hoạt lễ hội đã có một vị trí đặc biệt trong đời sống văn hoá - tinh thần của nhân dân và được nhân dân tham gia rất hào hứng, tích cực.

Vấn đề đặt ra là phải tìm hiểu xem lễ hội dân gian ở vùng đất núi Ngự, sông Hương có những đặc điểm gì nổi bật (về loại hình, về qui mô…)? Hiện nay nó tồn tại ra sao?... Để rồi từ đó rút ra những kết luận khoa học đúng đắn, phục vụ cho việc kế thừa và phát huy một hình thức sinh hoạt văn hoá, tinh thần giàu bản sắc dân tộc và đậm đà sắc thái địa phương.

Mấy năm vừa qua, trong khuôn khổ thực hiện đề tài “Sưu tầm, nghiên cứu lễ hội dân gian Thừa Thiên Huế” (Hội Văn nghệ dân gian Thừa Thiên Huế chủ trì - Sở Khoa học và Công nghệ TT-Huế đầu tư và quản lý)(3), chúng tôi cùng với các đồng sự của mình đã tiến hành hàng chục cuộc điều tra ở các làng xã trong tỉnh, đã lập hơn 120 phiếu điều tra về lễ hội dân gian ở các địa phương. Từ những kết quả thu lượm được qua khảo sát ở thực địa, chúng tôi xin nêu một số nhận xét bước đầu về lễ hội dân gian xứ Huế.

1. Về các loại hình lễ hội

Từ xa xưa, cho đến tận hôm nay, ở nước ta, huyện tỉnh nào, dù là người Bắc hay trong Nam, hàng năm đều có các sinh hoạt lễ hội, dân gian làng xã. Song không phải lễ hội nào cũng hoàn toàn giống nhau về loại hình. Bởi lễ hội ra đời phụ thuộc vào điều kiện sinh hoạt, nhu cầu, tập quán và lịch sử của từng địa phương. Ở Thừa Thiên Huế lễ hội có thể phân thành mấy nhóm loại hình chính sau đây:

a. Lễ tế thần hoàng và các bậc khai canh khai cư

Loại lễ hội này chiếm đến 90% các lễ hội ở làng quê. Điều này có nguyên do sâu xa của nó. Làng xã ở phía Đàng Trong phần lớn từ khi hai châu Thuận - Hóa trở thành một bộ phận của quốc gia Đại Việt. Cư dân ở các tỉnh phía Bắc (Phần lớn là Thanh Hóa - Nghệ Tĩnh) vào lập nghiệp ở vùng đất mới đã tạo ra hàng trăm làng xã mới. Những người đầu tiên đi khai phá và lập nên các thôn ấp ở xứ Huế trở thành tổ tiên của các dòng họ. Những người này được con cháu, được cả làng xã tôn trọng, tôn thờ, biết ơn. Xuân thu nhị kỳ họ được dân làng tế lễ, cúng rước. “Đạo lý uống nước nhớ nguồn” là cốt lõi nhân bản của nội dung tế lễ các bậc khai canh, khai cư . Loại lễ hội này gần như làng nào cũng có và được thực hiện đều đặn hàng năm. Đến nay loại hình lễ hội này hầu hết các làng đều duy trì và có xu hướng phát triển về quy mô.

b. Tế lễ các tổ sư ngành nghề.

Loại hình lễ hội này được thực hiện bởi các cộng đồng dân cư cùng ngành nghề. Thừa Thiên Huế có các lễ hội:

- Giỗ tổ ngành Mộc (20-12 ÂL ở Hương Vinh, Hương Trà)
- Giỗ tổ ngành Rèn (18-02 ÂL ở Hiền Lương, Phong Hiền)
- Giỗ tổ ngành Gốm (05-11 ÂL ở Phước Tích, Phong Điền)
- Giỗ tổ ngành Điêu khắc (05-01 ÂL ở Mỹ Xuyên, Phong Điền)
- Giỗ tổ ngành Nề (Địa Linh, Hương Trà)
- Giỗ tổ ngành Trồng (16-07 ÂL ở phường Phú Hiệp Huế)
- Giỗ tổ ngành Ca Nhạc (16-10 ÂL ở phường Thuận Hòa)
- Giỗ tổ ngành Kim Hoàn (27-02 ÂL và 07-02 ÂL ở phường Phú Cát Huế)
- Lễ rước hến (nghề cào hến) (24-06 ÂL ở Vĩ Dạ Huế)

Như vậy, giỗ tổ các ngành thủ công hầu hết diễn ra ở nông thôn, còn giỗ tổ ngành ca nhạc lại được tổ chức ở phường phố, nơi sinh thành và tồn tại chủ yếu của từng loại ngành nghề.

c. Lễ hội phong tục

Loại hình lễ hội này hết sức đa dạng. Nó được thực hiện tùy theo mục đích và tập quán của từng làng. Có thể nêu ra đây một số loại lễ hội tiêu biểu:

- Lễ hội cầu mùa: Vùng biển có Hội Cầu Ngư (An Bằng, Điền Hải, Thuận An…), vùng đồng bằng và ven núi có lễ Tế Thần Nông, lễ Khai Nương, Mở rừng… (Hương Văn, Hương Trà) Loại hình lễ hội cầu mùa vốn có nguồn gốc rất cổ xưa. Nó là loại hình sinh hoạt văn hoá của cư dân nông nghiệp. Mục đích là mừng vụ mùa thắng lợi, mở đầu mùa làm ăn mới và cầu chúc cho việc sản xuất thuận lợi, đạt nhiều kết quả tốt đẹp.

- Lễ hội cầu an, cầu hồn.

Lễ cầu an, cầu hồn nghiêng về mặt tâm linh Phong Thu (Phong Điền), Phò Trạch tiến hành lễ cầu an 12-06 và 12-01 ÂL, thủ lễ (Quảng Điền) tế cô đàn vào 17-06 ÂL, Vân Trình lễ cô hồn vào 30-06… Đặc biệt ở Thuận An có lễ hội tế các chiến sĩ và đồng bào bị tử vong trong ngày thất thủ kinh đô (1885).

Ngoài các lễ hội này còn có một số lễ hội phong tục khác như: Lễ Minh niêu (Trạch Thương - Phong Điền 12-12 ÂL), Cầu mưa (Thủy Châu - Hương Thủy tháng 6 ÂL), Lễ Vớt đất (An Cựu, Dạ Lê…) Tế Sơn Thần (Phong Sơn 12-06 ÂL)

d. Lễ tế các nhân vật lịch sử, các danh nhân văn hoá

Ở xứ Huế, suốt mấy trăm năm lịch sử, nổi lên nhiều danh nhân có công lớn đối với đất nước, với xóm làng. Hầu hết các danh nhân đều được con cháu các dòng họ lập đền thờ và tế cúng hàng năm, ví như các danh nhân: Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Tri Phương, Đặng Huy Trứ… Việc cúng tế các danh nhân lịch sử, danh nhân văn hoá của các dòng họ chưa phát triển lớn đến quy mô làng xã như nhiều lễ hội ở đồng bằng Bắc Bộ (kiểu Hội Đền Hùng, Hội Dóng, Hội đền Kiếp Bạc…) Tuy vậy, có hai danh nhân văn hoá được làng xã, phường phố tế cúng đó là Đức Thánh Trần (Trần Hưng Đạo) có 10 đền thờ (Đền to nhất nằm trên đường Phan Chu Trinh, gần cầu Kho Rèn, và Đặng Tất (thờ ở làng Thế Vinh - Phú Vang).

e. Lễ hội tôn giáo(4)

Thừa Thiên Huế, Đạo Phật và Đạo Thiên Chúa là hai tôn giáo có tín đồ đông nhất. Lễ hội hàng năm của hai tôn giáo này được tổ chức theo lịch trình chung do giáo hội quy định và mang nét chung về hình thức tiến hành như lễ hội ở các làng quê khác. Ngoài ra, ở xứ Huế còn có lễ hội Tiên Thiên Thánh giáo (tổ chức ở Điện Hòn Chén). Đây là một lễ hội lớn, thu hút sự tham gia của hàng vạn người và có nhiều nét độc đáo, đặc sắc trong tiến trình hoạt động nghi lễ.

(Lễ hội Điện Hòn Chén - Ảnh: e-cadao.com)

2. Về thời gian và không gian lễ hội

- Về thời gian tổ chức lễ hội: các phiếu điều tra cho biết hơn 70% số làng mở lễ hội vào mùa Thu-Đông (từ tháng 6 đến tháng 12 ÂL), trong đó phần lớn nằm vào tháng 7, 8 ÂL. Phải chăng do điều kiện, thời tiết, khí hậu, do tập quán cày cấy, lưới chài và sinh hoạt… có những nét riêng mà lễ hội xứ Huế nghiêng về mùa Thu-Đông? Thời gian tiến hành một lễ hội cúng chỉ gói gọn trong phạm vi 1-3 ngày (phần lớn là 2 ngày).

- Về không gian lễ hội: Phần lễ tế được thực hiện chủ yếu tại đình, miếu, nhà thờ, chùa chiền, phần nghênh nước, vui chơi, hoạt động văn nghệ, thể thao… tổ chức ở sân đình, bãi cát, trên đầm phá, sông biển…

3. Về quy mô và cách thức tổ chức lễ hội

Nhìn chung, quy mô lễ hội ở xứ Huế không lớn, chủ yếu nằm trong phạm vi một làng. Các lễ hội sau đây thuộc vào loại lớn, có số người tham gia tới hàng ngàn: Lễ Điện Hòn Chén (tháng 3 và tháng 7 ÂL); lễ tế Cô đàn Thủ Lễ, Lễ Cầu Ngư Thuận An, Hội làng Chuồn, Hội Vật làng Sình…

Quy trình lễ hội thường gồm hai phần:

- Phần tế lễ, nghênh nước:

Phần này các lễ hội ở các làng thực hiện tương đối giống nhau và thực hiện theo tiến trình khá quy củ, bài bản và nghiêm túc (phần nào mô phỏng các nghi thức tế cúng trong lễ hội cung đình).

- Phần tiến hành các hoạt động văn nghệ - thể thao:

(Hội vật làng Sình - Ảnh: hue.vnn.vn)

Không phải lễ hội ở tất cả các làng xã đều có phần này. Tuy nhiên, ở nhiều lễ hội phần hoạt động vui chơi, văn nghệ, thể thao chiếm một vị trí quan trọng trong tiến trình lễ hội. Và có sức hấp dẫn rất lớn đối với người đến dự lễ hội, mỗi làng có một hình thức tổ chức riêng. Xin đơn cử một số hình thức hoạt động văn nghệ - thể thao gắn liền với lễ hội ở các làng xứ Huế: Đua ghe trên biển, trên đầm phá ở Hương Trà, Phú vang, đi tiên ở Phong Điền, vật ở làng Sình, trò bủa lưới bắt cá ở Thuận An, múa hát chầu văn ở Điện Hòn Chén, múa bông, hát tuồng ca Huế trong ngày giỗ tổ ngành nghề…

KẾT LUẬN CHUNG

1. Lễ hội dân gian Thừa Thiên Huế qua hàng trăm năm lịch sử, đến nay vẫn được nhiều làng xã duy trì, phát huy. Điều đó chứng minh sức sống mãnh liệt, sự cần thiết của lễ hội trong đời sống văn hoá của nhân dân.

2. Lễ hội dân gian truyền thống rất phong phú, đa dạng về quy mô, về hình thức tổ chức. Nội dung lễ hội, trừ lễ hội tôn giáo và giỗ tổ ngành nghề, thường chứa đựng nhiều khía cạnh, nó có sự đan xen, lồng ghép nhiều vấn đề như tín ngưỡng, tạ ơn tổ tiên, ông bà, cầu mong sự yên ổn, làm ăn phát đạt… Do vậy, lễ hội đáp ứng được nhiều mặt trong nhu cầu đời sống tinh thần của nhân dân (như nhu cầu được thăng hoa về tâm linh, nhu cầu giải tỏa tinh thần, nhu cầu thụ hưởng và sáng tạo văn hoá…)

3. Thời gian, không gian và quy mô lễ hội Thừa Thiên Huế xưa nay nhìn chung không lớn. Điều này phù hợp và tùy thuộc vào điều kiện kinh tế và hoàn cảnh sống của cư dân một vùng đất vốn không ít khó khăn về thiên tai, dịch họa. Đa số các lễ hội thường nghiêng về phần tế rước, cúng bái.

Như vậy, nhu cầu được giải tỏa, thăng hoa về tâm linh trong lễ hội rất được coi trọng. Không có phần này thì khó mà có lễ hội.

Từ những điều chúng tôi vừa nêu ở trên có thể suy nghĩ đến việc duy trì, phát huy mặt tích cực của lễ hội, hạn chế, đi đến tước bỏ mặt tiêu cực của nó, để đáp ứng ngày càng tốt hơn việc thỏa mãn và nâng cao đời sống văn hoá tinh thần của nhân dân.

T.H.
(126/08-99)

----------------
1. Dương Văn An “Ô châu cận lục” Văn hoá Á châu NXB Sài Gòn-1961 trang 43.
2. Dẫn theo Lê Nguyễn Lưu - Hội làng Phước Yên xưa (Báo TT Huế số 384)
3. Xem Báo cáo kết quả sưu tầm, nghiên cứu lễ hội dân gian Thừa Thiên Huế (Tôn Thất Bình, Trần Hoàng, Triều Nguyên thực hiện - Tôn Thất Bình chủ biên, Sở Khoa học - Công nghệ TT Huế nghiệm thu 1995)
4. Lễ hội tôn giáo xét về bản chất, không thuộc về lễ hội dân gian song trong tiến hành và nội dung có nhiều yếu tố dân gian, dân tộc nên chúng tôi đưa vào đây như là một cứ liệu để làm phong phú thêm diện mạo lễ hội của một vùng quê.

Đánh giá của bạn về bài viết:

0 đã tặng

Bày tỏ cảm xúc Mã QRCode

Bình luận (0)

Xem thêm

Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ: Một vài đặc trưng

Theo TS Nguyễn Ngọc Mai, ngày nay, các nghi lễ trong hệ thống thờ Mẫu Tam phủ đã hội họp cả nghi lễ trong hệ thống Tam phủ thờ ba vị nam thần: Thiên Thần – Địa Thần – Thủy Thần và hệ thống thần linh các vùng miền khác.
Lễ hội tôn vinh tín ngưỡng thờ Mẫu sẽ diễn ra tại đền Ỷ La

Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La sẽ diễn ra từ ngày 8-13/3 tới đây tại vùng đất được mệnh danh là "Thủ đô kháng chiến" do Ủy ban Nhân dân thành phố Tuyên Quang tổ chức nhằm tôn vinh Di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ của người Việt” đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Độc đáo lễ hội tái hiện lễ xuất quân của Triệu Quang Phục

Ngày 21/2 (tức 25 tháng Giêng Âm lịch), nhân dân thôn Yên Trạch (xã Bắc Lý, huyện Lý Nhân, Hà Nam) đã tưng bừng tổ chức lễ hội chạy ngựa tre truyền thống.
Lễ hội thu hút đông đảo nhân dân địa phương và du khách tham gia.
Phát huy vai trò của nhân dân trong bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống lễ hội

Bằng nhiều giải pháp, tại các địa phương trên địa bàn tỉnh Nghệ An đã và đang hạn chế tối đa việc sử dụng ngân sách nhà nước để tổ chức lễ hội, đẩy mạnh xã hội hóa các nguồn lực khi tổ chức lễ hội.
Lễ hội dân gian Thừa Thiên-Huế các vấn đề truyền thống và hiện đại

TÔN THẤT BÌNH

Bàn về lễ hội, có một số ý kiến sâu sắc, xác đáng, cần suy nghĩ, về mặt văn hóa của Lễ hội, giáo sư Trần Quốc Vượng viết:
"Lễ hội là một sản phẩm và một biểu hiện của một nền văn hóa. Tham gia lễ hội là một thế ứng xử văn hóa"(1).
Phong tục “Pây Tái” - lễ báo hiếu của người Tày, người Nùng

Với người miền xuôi, dịp Rằm tháng Bảy - lễ Vu Lan báo hiếu cha mẹ hay còn là ngày xá tội vong nhân, người ta thường làm cỗ cúng gia tiên hoặc ăn chay nhẹ, còn với người Tày, người Nùng ở Cao Bằng, Rằm tháng Bảy - lễ "Pây Tái" - là một trong hai cái Tết quan trọng nhất của năm, sau Tết Nguyên đán.
Khai hội Đền Hùng 2015: Hướng đến Lễ hội mẫu mực, hài lòng du khách

Sáng 23/4 tại Khu di tích lịch sử đặc biệt Đền Hùng, tỉnh Phú Thọ. Lễ hội Đền Hùng chính thức được khai mạc. Lễ hội sẽ diễn ra trong 6 ngày (từ 23-28/4/2015, tức từ 5-10/3 năm Ất Mùi).
Lễ hội mùa Xuân Côn Sơn Kiếp Bạc

Theo UBND tỉnh Hải Dương, năm nay lễ hội Mùa Xuân Côn Sơn - Kiếp Bạc và Kỷ niệm 50 năm Bác Hồ về thăm Côn Sơn sẽ diễn ra từ ngày 28/2 đến hết ngày 13/3 với nhiều chương trình, hoạt động đặc sắc tại hai khu di tích Côn Sơn và Kiếp Bạc.
Liên hoan VH tín ngưỡng thờ Mẫu HN: Tôn vinh giá trị truyền thống

Liên hoan năm nay cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh của người dân thủ đô nói riêng và cả nước nói chung.
Tưng bừng lễ hội Katê

Sáng 23.10 (nhằm ngày 1.7 Chăm lịch), tại tháp Pô Klong Garai ở TP.Phan Rang - Tháp Chàm (Ninh Thuận), lễ hội Katê năm 2014 của đồng bào Chăm theo đạo Bà La Môn diễn ra với sự tham gia của hàng nghìn người dân địa phương và du khách.
Đến Lễ hội Lam Kinh hòa mình trong múa dân gian trò Xuân Phả

“21 Lê Lai, 22 Lê Lợi”, đã thành thông lệ, cứ đến ngày 21, 22/8 Âm lịch hàng năm, lớp lớp cháu con lại tụ hội về Lam Kinh (huyện Thọ Xuân- tỉnh Thanh Hóa) để thắp nén tâm nhang tưởng nhớ người anh hùng dân tộc Lê Lợi và các vua Lê đã có công giành lại độc lập, yên bình cho đất nước.
Một bông hồng cho Hai Bà Trưng

TRẦN VIẾT NGẠC

Ngày Quốc tế Phụ nữ 8/3 hằng năm là ngày bông hồng lên ngôi. Bông hồng để tặng người yêu, tặng bạn gái, bông hồng cho mẹ, cho chị, cho cô giáo, cho nữ đồng nghiệp… nói chung là “một nửa nhân loại” được vinh dự nhận những bông hồng tuyệt đẹp! Nhưng, một bông hồng cho Hai Bà Trưng, hai nữ anh hùng đã đốt lên ngọn lửa bất khuất đầu tiên của dân tộc, thì không!
Hát sắc bùa ở Phò Trạch

TÔN THẤT BÌNH

Vào những ngày đầu xuân, tại làng Phò Trạch, xã Phong Bình, huyện Hương Điền, tỉnh Bình Trị Thiên trước đây dân làng thường tổ chức các trò vui xuân như đánh đu lấy giải, hát trò và hát sắc bùa.
Vật võ làng Sình

NGUYỄN ĐẮC XUÂN

Đường thủy từ Huế về Thuận An đi ngang qua một ngã ba sông nước trời bao la, những người vô tình nhất đến đó cũng phải kêu lên "đẹp quá".
Con gà trống đã ra thủ đô ăn Tết

Từ khi công bố câu đối thách cách nửa thế kỷ của nhà thơ Nguyễn Khoa Vy, tòa soạn đã đi từ trạng thái hồi hộp, lo lắng đến... bối rối.
Bồ tát Quán Thế Âm (Avalokitesvara) với tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam

MAI KHẮC ỨNG

Nước Việt Nam nằm ở phía đông bán đảo Đông Dương. Bán đảo Đông Dương một thời được gọi là Indo - Chine bao gồm ba nước Việt Nam, Lào, Cambodia. Bởi vị thế Đông Dương cùng với Thái Lan, Mianma nằm giữa vùng ảnh hưởng của nền văn minh Ấn Độ cổ đại, nên từ đầu văn hóa Ấn Độ đã sớm gia nhập vào Việt Nam trong đó có đạo Phật.
Chợ Gia Lạc trong ngày lễ xuân

TÔN THẤT BÌNH Trong ba ngày tết, tất cả các chợ đều nghỉ mua bán, chỉ có một chợ độc nhất đã mở đó là chợ Gia Lạc, đông vui chỉ trong ba ngày tết.
Thú chơi dân gian Tết Huế

NGUYỄN VĂN UÔNGTết nông thôn Huế thực sự đến từ chiều 30, khi bữa cơm cúng dọn từ bàn thờ bưng trải ra mâm, cả nhà quây quần trên chiếu phản trong khi bên ngoài trời chuyển màu dần sang tối. Đó là bữa cơm cúng mời tổ tiên và Táo quân, Thổ địa trở về nhà ăn Tết.
Hò đối đáp nam nữ ở Bình Trị Thiên

TÔN THẤT BÌNH Sinh hoạt hò đối đáp nam nữ ở Bình Trị Thiên được thể hiện trong lao động tập thể, trong các hình thức giải trí vui chơi, và ngay trong các ngày hội lễ, mặc dù tính chất trang nghiêm, nhưng không vì thế mà hò đối đáp không được sử dụng.
Vài nét về ngày Tết ở Huế xưa

NGUYỄN ĐẮC XUÂNNgày xưa ở Huế, việc chuẩn bị Tết có từ nhiều tháng trước. Thậm chí có những món bánh, mứt làm từ mùa hè (mứt thơm) rồi đậy kín dán giấy bảo quản cho đến tết. Ngày 1 tháng chạp là ngày chính thức được bắt đầu chuẩn bị cho năm mới. Ngày này, Khâm Thiên giám làm và ấn loát xong lịch, ban phát cho dân. Lễ phát hành lịch này gọi là lễ Ban sóc.