“Âm vang thời chưa xa” vẫn còn âm vang

08:27 17/07/2009
MAI VĂN HOANTập I hồi ký “Âm vang thời chưa xa” của nhà thơ Xuân Hoàng ra mắt bạn đọc vào năm 1995. Đã bao năm trôi qua “Âm vang thời chưa xa” vẫn còn âm vang trong tâm hồn tôi. Với tôi, anh Xuân Hoàng là người bạn vong niên. Tôi là một trong những người được anh trao đổi, trò chuyện, đọc cho nghe những chương anh tâm đắc khi anh đang viết tập hồi ký để đời này.

Nhà thơ Xuân Hoàng (Ảnh: cand.com.vn)

Đây là cuốn sách anh dành nhiều tâm sức nhất. Anh bắt tay viết những chương đầu vào tháng 9 năm 1987 và mãi đến tháng 8 năm 1993 mới hoàn thành tập I. Xuất bản tập I, anh lại tiếp tục bắt tay viết tập II. Tuy sức khoẻ đã giảm sút nhiều nhưng anh vẫn quyết tâm chạy đua với thời gian. Tiếc là tập II chưa kịp ra mắt độc giả thì anh đã ngã bệnh.

Có người đọc “Âm vang thời chưa xa” cho là anh hơi tham lam dàn trải. Một số chi tiết lặp lại nhiều lần. Tôi không nghĩ như vậy.Thời gian trong hồi ký “Âm vang thời chưa xa” tập I kéo dài từ tuổi ấu thơ của anh cho đến khi kháng chiến thành công (1954) ngót nghét gần ba mươi năm. Ba mươi năm với bao sự kiện, với bao biến động tác giả thu gọn trong chưa đầy 800 trang sách có gì là dài dòng, dàn trải? Anh lại xâu chuỗi các biến cố, sự việc một cách lôgíc với việc cố ý láy lại một số chi tiết quan trọng vừa gây ấn tượng vừa là chất keo gắn chặt các đoạn,các chương. Cách viết này đã phần nào thu hút được sự chú ý của người đọc. Viết hồi ký mà gần như anh đang viết cuốn tiểu thuyết về cuộc đời mình. Làm được điều này theo tôi rất khó. Vì hồi ký phải trung thành với sự thật nên dễ sa vào kể lể khô khan. Nếu tiểu thuyết hoá hồi ký thì khó lòng bảo đảm được tính khách quan, trung thực. “Âm vang thời chưa xa” của Xuân Hoàng vừa trung thành với sự thật vừa lôi cuốn hấp dẫn. “Âm vang thời chưa xa” cho người đọc hiểu thêm khả năng viết văn xuôi của nhà thơ Xuân Hoàng. Nhưng đây là văn xuôi của một nhà thơ vì thế thấm đẫm chất thơ. Anh nhìn con người, cảnh vật với một tâm hồn đa cảm và lãng mạn. Chất trữ tình đậm đặc trong từng trang văn xuôi của anh.

Chẳng hạn đoạn anh tả cô Hoàng Oanh, con gái rượu của cụ Án, người đã từng làm trái tim anh xao động khi anh đang là cậu học trò lớp nhất: “Cô mặc chiếc áo cánh bằng lụa mỏng màu mỡ gà, có thêu thùa ở hai bên vạt áo. Mái tóc đen dày xoã đến gần một nửa tấm lưng thon đang tuổi dậy thì...”. Đoạn anh tả chị Quế, người vợ đầu của anh nằm ngủ: “Nửa đêm tôi tỉnh giấc, tôi nhận thấy có tia trăng lọt mái nhà tranh thủng chập chờn trên mà Quế. Quế nằm nghêing không hề biết má mình đã hứng trọn giọt trăng - một giọt trăng mát lạnh và linh ảo”. Đúng là chỉ có một tâm hồn thật nghệ sĩ, thật lãng mạn mới chú ý quan sát “những giọt trăng” trên má vợ đẹp một cách “linh ảo” như vậy. Còn đây là đoạn anh tả cảnh vượt thác Rào Trổ: “Hình sông thế núi luôn luôn đột ngột thay đổi... Có lúc tôi tưởng cái lườn của tôi sắp bị lật chìm vì sức cuốn của nước nhưng sau đó lại vẫn bình yên vô sự trườn một cách nhẹ nhàng lên mặt suối trong xanh...”.

“Âm vang thời chưa xa” vừa lãng mạn nhưng cũng hết sức hiện thực. Cả cuộc kháng chiến gian khổ được anh kể lại một cách cụ thể, sinh động. Anh Xuân Hoàng không chỉ ghi lại cái thời trai trẻ của mình mà còn tái hiện lại cả một giai đoạn lịch sử của đất nước thông qua một vùng đất đầy chiến tích - nơi giáp ranh giữa vùng tự do và vùng tạm bị chiếm, giáp ranh giữa ta và địch, giữa thật và giả, giữa vàng và lửa... Đọc “Âm vang thời chưa xa” ta có dịp đối chiếu giữa hiện tại và quá khứ, hạnh phúc và đau khổ, đoàn tụ và chia ly. Đọc “Âm vang thời chưa xa” ta hiểu thêm biết bao số phận, biết bao tấm gương hy sinh cao cả cho sự nghiệp cách mạng, sự nghiệp giải phóng dân tộc. Tôi bồi hồi xúc động khi anh nhắc đến vợ chồng mẹ Loàn ở Phú Xá: Mẹ bị địch đánh chết đi sống lại mấy lần cũng không chịu chỉ cho chúng hầm bí mật của cán bộ cách mạng. Chồng mẹ cũng vì không chịu khai cơ sở cách mạng đã bị địch chặt đầu bêu trên cây da ở cổng Bình Quan. Tôi bồi hồi xúc động khi đọc đến những đoạn anh viết về chú Đẵng (em ruột anh). Chú đã từng đóng giả sư ở chùa Diêm Điền mặc áo cà sa, đội mũ tỳ kheo, tụng kinh gõ mõ để hoạt động cách mạng. Chú đã từng bị địch bắn bị thương ở cánh tay máu chảy ròng ròng. Mặc dù còn trẻ tuổi nhưng chú là một chiến sĩ dày dặn kinh nghiệm. Chính chú đã bố trí cho anh trai mình và chị dâu gặp nhau ở chiến khu. Chính chú đã sắp xếp cho ông anh nghệ sĩ của mình những chuyến đi thực tế “dể nhà thơ hiểu thêm chút ít về phong trào đấu tranh chống địch ở một cơ sở miền biển”. Nhưng có lẽ xúc động nhất là những trang anh viết về chị Quế - người vợ hiền thảo xấu số của anh. Anh chị lấy nhau thời loạn ly, chưa kịp hưởng trọn tuần trăng mật đã phải xa nhau đằng đẵng. Họa hoằn lắm mới gặp nhau đôi hôm lại phải chia tay. Rồi anh chị có con. Đứa con gái sinh ra bên khúc sông có tên Đạm Thuỷ. Cháu Đạm Thủy vừa mới vài tháng tuổi thì chị lâm một căn bệnh hiểm nghèo. Chị phải chống chọi với bệnh tật một mình. Khi anh được tin dữ về tìm chị thì chỉ còn một nấm mộ “nằm giữa một thung lũng hẹp, xung quanh toàn gốc bồi và sim mua”. Cuốn sổ nhật ký của chị để lại đã cho chúng ta hiểu thêm tình cảm của anh chị, hiểu thêm cuộc sống gian khổ thiếu thốn của người cán bộ chiến khu trong cuộc kháng chiến chống Pháp.

Cho phép tôi được lược trích một số đoạn tiêu biểu: “27-8-1950: Anh ra được vài hôm thì trở vào ngay. Mình vẫn giấu anh chỗ đau ở ngực. Con bé thì cứ vồ vập bú không biết vú mẹ đang đau như xé”. “8-9-1950: Con bé bị mất sữa gầy hẳn đi, phải đưa nó ra chọ Gát gấp thôi. Nếu không bú được, ít nhất còn có gạo nấu cháo cho nó ăn. Ở đây biết trông cậy vào đâu”. “18-9-1950”: Con bé thèm sữa cứ mân mê vú mẹ rồi úp miệng vào bú, không có sữa lại khóc thét lên. Thương con thỉnh thoảng sang xin chị Chắt cho bú nhờ. Nhưng chị Chắt đâu có sữa nhiều mà cho mãi...” “25-10-1950: Anh vào đến nay đã hơn hai tháng. Vẫn chưa thấy thư ra. Có lẽ thư thất lạc chăng?”. “3-12-1950: Chao ôi, mình trông anh quá!... Cái lắc đầu ái ngại của bác Điểu sau khi khám xong cho mình hiểu: ung thư mất rồi! Bác Điểu tỏ ý tiếc đã khám quá chậm. Nhưng chậm sớm mà làm chi. Có trời mà cứu nỗi bệnh này. Chao ôi, mình còn trẻ quá!” Thú thực khi đọc những dòng nhật ký ngắn ngủi này tôi đã không kìm được những giọt nước mắt.

“Âm vang thời chưa xa” còn chinh phục người đọc bởi tính chân thật. Thường viết hồi ký không ít người cố tình “đánh bóng” lại các sự việc tìm mọi cách đề cao mình hoặc lợi dụng hồi ký để hạ nhục những người trước đây vốn có tư thù, tư oán với mình. Xuân Hoàng thì lại khác. Gần gũi anh tôi nhận biết anh vốn là người trung thực. Đọc hồi ý của anh tôi càng khâm phục đức tính ấy của anh. Là anh cả nhưng lúc nào anh cũng tự thấy mình thua kém chú Đẵng từ công việc gia đình đến công việc đoàn thể. Mọi việc gần như đều do chú Đẵng sắp xếp, lo liệu. Đối với chị Quế - người vợ hiền thảo và xấu số cũng vậy, anh luôn cảm thấy mình là người chồng vụng về. Anh tự nhận mình “là người chồng vô tích sự, chỉ lo theo công việc một chiều ít nghĩ đến việc chăm sóc vợ con”. Đứng trước mộ chị anh vô cùng ân hận: “Giá tôi được ở cạnh Quế những ngày Quế ốm đau bệnh hoạn! Ít nhất cũng là nguồn động lực, một chút an ủi cho nhau”.

Xuân Hoàng chân thật cả khi nhận xét đồng nghiệp. Đối với người bạn vong niên, nhà thơ Dương Tử Giang bên cạnh sự cảm mến anh cũng thành thật nói lên nhược điểm của ông: “Cách ăn nói rõ ràng là người thoải mái, vô tâm. Và còn sắc sảo nữa là đằng khác. Chỉ có điều hơi gia trưởng một chút”. Anh đặc biệt có cảm tình với Lê Trí Viễn bởi tính chân thật, thẳng thắn của giáo sư. Lê Trí Viễn hồi đó dạy Quốc Học - Huế ra Đồng Hới thăm bạn đúng vào lúc toàn quốc kháng chiến. Ông tình nguyện ở lại Quảng Bình lên chiến khu tham gia công tác tuyên truyền văn hoá.  Xuân Hoàng nhỡ mãi lời nhận xét hóm hỉnh của giáo sư đối với nhà thơ Dương Tử Giang: “Ông nặng nề về tự nhiên chủ nghĩa. Trong thơ cũng như trong văn xuôi. Ai lại đi kêu tướng lên: “Tổ cha ba con chó, tức hè! Trong văn xuôi người ta cũng không nói như thế huống chi trong thơ”. Và chính Xuân Hoàng đã nhiều lần thành thật thú nhận mình có một vài quan niệm ngây thơ, ấu trĩ về văn chương. Chính những quan niệm có phần ngây thơ, ấu trĩ đó đã ảnh hưởng ít nhiều đến sáng tác của anh. Anh “Dễ dãi một cách hồn nhiên và hồn nhiên một cách dễ dãi” (Nhận xét của Chế Lan Viên).

Những chương cuối tập một hồi ký “Âm vang thời chưa xa” in đậm hình ảnh người con gái đất Hương Sơn. Như để bù lại những tổn thất quá lớn mà Xuân Hoàng đã chịu đựng, mấy năm sau anh cán bộ tuyên truyền, nhà báo, nhà thơ “mồ côi vợ” đã tìm được nguồn hạnh phúc mới. Chị Bình vốn là một phụ nữ tế nhị và từng trải đã hiểu và yêu thương anh, tình nguyện chia sẻ cùng anh mọi vui buồn, ấm lạnh. Tôi đọc và nhớ mãi hình ảnh chị mặc áo màu gụ lúc ẩn lúc hiện trong những hàng dâu xanh mướt của làng Khương Hà. Hạnh phúc đến với anh chị cũng là lúc thị xã Đồng Hới được giải phóng. Cây táo vườn nhà anh lại trổ hoa: “Có điều lạ là hoa táo bao giờ cũng thơm một mùi thơm hết sức quen thuộc, nồng nàn và vô cùng dịu ngọt. Mùi hoa của năm tháng và cũng là mùi hoa của cuộc đời”. Gấp lại những trang hồi ký của Xuân Hoàng tôi như vẫn còn ngửi thấy mùi hoa táo dịu ngọt mà nồng nàn ấy. Tôi như vẫn còn nghe âm vang “của một thời chưa xa”. Tất cả ngỡ như vừa mới xảy ra, rất cụ thể, rất sinh động với bao nhiêu gương mặt thân thiết, gần gũi lạ thường. Cảm ơn nhà thơ Xuân Hoàng, cảm ơn những trang hồi ký chân thật của anh đã giúp tôi hiểu thêm mảnh đất Quảng Bình khói lửa, hiểu thêm những con người đã cống hiến tất cả đời mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc đưa lại cuộc sống thanh bình cho dân cho nước.

M.V.H
(181/03-04)

Đánh giá của bạn về bài viết:
0 đã tặng
0
0
0
Bình luận (0)
Tin nổi bật
  • NGUYỄN KHẮC PHÊAnh Hoài Nguyên, người bạn chiến đấu của nhà văn Thái Vũ (tức Bùi Quang Đoài) từ thời kháng chiến chống Pháp, vui vẻ gọi điện thoại cho tôi: “Thái Vũ vừa in xong TUYỂN TẬP đó!...” Nhà văn Thái Vũ từng được bạn đọc biết đến với những bộ tiểu thuyết lịch sử đồ sộ như “Cờ nghĩa Ba Đình” (2 tập - 1100 trang), bộ ba “Biến động - Giặc Chày Vôi”, “Thất thủ kinh đô Huế 1885”, “Những ngày Cần Vương” (1200 trang), “Thành Thái, người điên đầu thế kỷ” (350 trang), “Trần Hưng Đạo - Thế trận những dòng sông” (300 trang), “Tình sử Mỵ Châu” (300 trang)... Toàn những sách dày cộp, không biết ông làm “tuyển tập” bằng cách nào?

  • MINH QUANG                Trời tròn lưng bánh tét                Đất vuông lòng bánh chưng                Dân nghèo thương ngày Tết                Gói đất trời rưng rưng...

  • NGUYỄN THỊ THÁITôi không đi trong mưa gió để mưu sinh, để mà kể chuyện. Ngày ngày tôi ngồi bên chiếc máy may, may bao chiếc áo cho người. Tôi chưa hề may, mà cũng không biết cách may một chiếc Yêng như thế nào.

  • Nhà thơ Hải Bằng tên thật là Vĩnh Tôn, sinh ngày 3 tháng 2 năm 1930, quê ở thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Ông mất ngày 7 tháng 7 năm 1998.

  • NGUYỄN VĂN HOACuốn sách: "Nhớ Phùng Quán" của Nhà xuất bản Trẻ, do Ngô Minh sưu tầm, tuyển chọn và biên soạn với nhiều tác giả phát hành vào quý IV năm 2003. Cuốn sách có 526 trang khổ 13x19cm. Bìa cứng, in 1000 cuốn. Rất nhiều ảnh đẹp của Nguyễn Đình Toán - nhà nhiếp ảnh chân dung nổi tiếng của Việt nam. Đơn vị liên doanh là Công ty Văn hoá Phương Nam.

  • ĐÀ LINHĐể có trận quyết chiến chiến lược Điện Biên Phủ, trước đó quân đội Nhân dân Việt Nam đã có những trận đánh để đời mở ra những khả năng to lớn về thế và lực cho chúng ta. Trong đó Trận chiến trên đường (thuộc địa) số 4 - biên giới Cao Bắc Lạng 1950 là một trận chiến như vậy.

  • HOÀNG VĂN HÂNLướt qua 30 bài thơ của Ngô Đức Tiến trong “Giọng Nghệ”, hãy dừng lại ở những bài đề tài tình bạn. Với đặc điểm nhất quán, bạn của anh luôn gắn liền với những hoài niệm, với những địa chỉ cụ thể, về một khoảng thời gian xác định. Người bạn ấy hiện lên khi anh “nghĩ về trường” “Thăm trường cũ”, hoặc là lúc nhớ quá phải “Gửi bạn Trường Dùng” “ Nhớ bạn Thanh Hoá”. Bạn của anh gắn với tên sông, tên núi: sông Bùng, sông Rộ, Lạt, Truông Dong, Đồng Tháp.

  • FAN ANHTrên thế gian này tồn tại biết bao nhiêu báu vật, hoặc những huyền thoại về báu vật, thì cũng gần như hiện hữu bấy nhiêu nỗi đau và bi kịch của con người vốn dành cả cuộc đời để kiếm tìm, bảo vệ, chiếm đoạt hay đơn giản hơn, đặt niềm tin vào những báu vật ấy. Nhẫn thạch (Syngué sabour - Pierre de patience) của Atiq Rahimi trước tiên là một báu vật trong đời sống văn học đương đại thế giới, với giải thưởng Goncourt năm 2008, sau đó là một câu chuyện về một huyền thoại báu vật của những người theo thánh Allad.

  • KIM QUYÊNSinh năm 1953 tại Thừa Thiên (Huế), tốt nghiệp Đại học Sư phạm Huế năm 1976, sau đó về dạy học ở Khánh Hoà (Nha Trang) hơn 10 năm. Từ năm 1988 đến nay, nhà thơ xứ Huế này lại lưu lạc ở thành phố Hồ Chí Minh, tiếp tục làm thơ và viết báo. Chị là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hiện nay là biên tập viên Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật của Sở Thông tin Văn hoá thành phố Hồ Chí Minh.

  • VÕ QUANG YẾN Tôi yêu tiếng nước tôi                Từ khi mới ra đời làm người                                                Phạm Duy

  • PHẠM NGUYÊN TƯỜNGKhao khát, đinh ninh một vẻ đẹp trường tồn giữa "cuộc sống có nhiều hư ảo", Vú Đá, phải chăng đó chính là điều mà kẻ lãng du trắng tóc Nhất Lâm muốn gửi gắm qua tập thơ mới nhất của mình? Bài thơ nhỏ, nằm nép ở bìa sau, tưởng chỉ đùa chơi nhưng thực sự mang một thông điệp sâu xa: bất kỳ một khoảnh khắc tuyệt cảm nào của đời sống cũng có thể tan biến nếu mỗi người trong chúng ta không kịp nắm bắt và gìn giữ, để rồi "mai sau mang tiếng dại khờ", không biết sống. Cũng chính từ nhận thức đó, Nhất Lâm luôn là một người đi nhiều, viết nhiều và cảm nghiệm liên tục qua từng vùng đất, từng trang viết. Câu chữ của ông, vì thế, bao giờ cũng là những chuyển động nhiệt thành nhất của đời sống và của chính bản thân ông.

  • MINH ĐỨC TRIỀU TÂM ẢNHTôi nghe rằng,Rạch ròi, đa biện, phân minh, khúc chiết... là ngôn ngữ khôn ngoan của lý trí nhị nguyên.Chan hoà, đa tình, niềm nỗi... là ngôn ngữ ướt át của trái tim mẫn cảm.Cô liêu, thuỷ mặc, bàng bạc mù sương, lấp ló trăng sao... là ngôn ngữ của non xanh tiểu ẩn.Quán trọ, chân cầu, khách trạm, phong trần lịch trải... là ngôn ngữ của lãng tử giang hồ.Điềm đạm, nhân văn, trung chính... là ngôn ngữ của đạo gia, hiền sĩ.

  • NGUYỄN KHẮC PHÊ giới thiệuNhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhà phê bình Hoài Thanh (1909-2009)Chúng ta từng biết cố đô “Huế Đẹp và Thơ” một thời là nơi hội tụ các văn nhân, trong đó có những tên tuổi kiệt xuất của làng “Thơ Mới” Việt Nam như Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên…; nhưng nhà phê bình Hoài Thanh lại đến với Huế trong một hoàn cảnh đặc biệt và có thể nói là rất tình cờ.

  • LÊ TRỌNG SÂM giới thiệuBà sinh ra và lớn lên ở Painpol và Saint-Malo, một đô thị cổ vùng Bretagne, miền đông bắc nước Pháp. Học trung cấp và tốt nghiệp cử nhân văn chương ở thành phố Nice, vùng xanh da trời miền nam nước Pháp. Là hội viên Hội nhà văn Pháp từ năm 1982, nay bà đã trở thành một trong số ít nhà văn Châu Âu đã tiếp thu và thâm nhập sâu sắc vào rất nhiều khía cạnh của văn hoá Việt Nam.

  • MAI VĂN HOAN giới thiệu Vĩnh Nguyên tên thật là Nguyễn Quang Vinh. Anh sinh năm 1942 (tuổi Nhâm Ngọ) ở Vĩnh Tuy, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Bố anh từng tu nghiệp ở Huế, ông vừa làm thầy trụ trì ở chùa vừa bốc thuốc chữa bệnh cho người nghèo. Thuở thiếu thời anh đã ảnh hưởng cái tính ngay thẳng và trung thực của ông cụ. Anh lại cầm tinh con ngựa nên suốt đời rong ruổi và “thẳng như ruột ngựa”.

  • LGT: Vài năm lại đây, sau độ lùi thời gian hơn 30 năm, giới nghiên cứu văn học cả nước đang xem xét, nhận thức, và đánh giá lại nền “Văn học miền Nam” (1954 - 1975) dưới chế độ cũ, như một bộ phận khăng khít của văn học Việt Nam nửa sau thế kỷ XX với các mặt hạn chế và thành tựu của nó về nghệ thuật và tính nhân bản. Văn học của một giai đoạn, một thời kỳ nếu có giá trị thẩm mỹ nhân văn nhất định sẽ tồn tại lâu hơn bối cảnh xã hội và thời đại mà nó phản ánh, gắn bó, sản sinh. Trên tinh thần đó, chúng tôi trân trọng giới thiệu bài viết vừa có tính chất hồi ức, vừa có tính chất nghiên cứu, một dạng của thể loại bút ký, hoặc tản văn về văn học của tác giả Nguyễn Đức Tùng, được gửi về từ Canada. Bài viết  dưới đây đậm chất chủ quan trong cảm nghiệm văn chương; nó phô bày cảm nghĩ, trải nghiệm, hồi ức của người viết, nhưng chính những điều đó làm nên sự thu hút của các trang viết và cả một quá khứ văn học như sống động dưới sự thể hiện của chính người trong cuộc. Những nhận định, liên hệ, so sánh, đánh giá trong bài viết này phản ánh lăng kính rất riêng của tác giả, dưới một góc nhìn tinh tế, cởi mở, mang tính đối thoại của anh. Đăng tải bài viết này chúng tôi mong muốn góp phần đa dạng hóa, đa chiều hóa các cách tiếp cận về văn học miền Nam. Rất mong nhận được các ý kiến phản hồi của bạn đọc. TCSH

  • MAI VĂN HOAN giới thiệuNăm 55 tuổi, Hồng Nhu từng nhiều đêm trăn trở, băn khoăn lựa chọn việc trở về quê hay ở lại thành phố Vinh - nơi anh gắn bó trọn hai mươi lăm năm với bao kỷ niệm vui buồn. Và cuối cùng anh đã quyết tâm trở về dù đã lường hết mọi khó khăn đang chờ phía trước. Nếu không có cái quyết định táo bạo đó, anh vẫn là nhà văn của những thiên truyện ngắn Thuyền đi trong mưa ngâu, Gió thổi chéo mặt hồ... từng được nhiều người mến mộ nhưng có lẽ sẽ không có một nhà văn đầm phá, một nhà thơ “ngẫu hứng” như bây giờ.

  • LÊ HỒNG SÂMTìm trong nỗi nhớ là câu chuyện của một thiếu phụ ba mươi tám tuổi, nhìn lại hai mươi năm đời mình, bắt đầu từ một ngày hè những năm tám mươi thế kỷ trước, rời sân bay Nội Bài để sang Matxcơva du học, cho đến một chiều đông đầu thế kỷ này, cũng tại sân bay ấy, sau mấy tuần về thăm quê hương, cô cùng các con trở lại Pháp, nơi gia đình nhỏ của mình định cư.

  • NGUYỄN KHẮC PHÊ     (Đọc “Cạn chén tình” - Tuyển tập truyện ngắn Mường Mán, NXB Trẻ, 2003)Với gần 40 năm cầm bút, với hơn hai chục tác phẩm văn xuôi, thơ và kịch bản phim, nhà văn Mường Mán là một tên tuổi đã quen thuộc với bạn đọc, nhất là bạn đọc trẻ. Có lẽ vì ấn tượng của một loạt truyện dài mà ngay từ tên sách (Lá tương tư, Một chút mưa thơm, Bâng khuâng như bướm, Tuần trăng mê hoặc, Khóc nữa đi sớm mai v...v...) khiến nhiều người gọi ông là nhà văn của tuổi học trò, trên trang sách của ông chỉ là những “Mùa thu tóc rối, Chiều vàng hoa cúc...”.

  • NGUYỄN VĂN HOATranh luận Văn Nghệ thế kỷ 20, do Nhà xuất bản lao động ấn hành. Nó có 2 tập: tập 1 có 1045 trang và tập 2 có 1195 trang, tổng cộng 2 tập có 2240 trang khổ 14,4 x 20,5cm. bìa cứng, bìa trang trí bằng tên các tờ báo, tạp chí có tư liệu tuyển trong bộ sách này.