Một vài suy nghĩ về thể ký
Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường - Ảnh: Internet
Tôi cố tranh luận với anh ấy về nguyên tắc, rằng một quan niệm không rạch ròi về bản chất của các thể loại văn học như vậy sẽ đem lại những hậu quả nguy hiểm; trước mắt đang là sự xâm nhập một cách ồ ạt của lối viết người thực việc thực (thường được xem là ký) vào truyện ngắn và kể cả tiểu thuyết. Nhưng khi nó đã được phân biệt một cách rạch ròi, thì ở tâm lý của một số người đọc và người viết, tôi thường gặp một cái nhìn thiếu tín nhiệm đối với thể ký: ở đây, ký ký chỉ được xem là một loại thủ công nghiệp mang tính chất gia công; thậm chí, nó là phương tiện để các nhà văn của các thời đại “lấy ngắn nuôi dài”, nói chung, ký là một sản phẩm văn học thứ cấp (sous- littérature). Hiển nhiên, đấy là những thành kiến vô lý, bởi vì người ta chỉ cần nhìn vào sức sống của thể loại này trải qua cuộc hành trình dài hàng nghìn năm của lịch sử văn học thế giới. Pla-tôn vẫn thích dùng huyền thoại và ẩn dụ, nhưng trong một số tác phẩm của ông - thí dụ như trong Tê-ét (Théetes), khi ông miêu tả chân dung của Xô-crát và những người cùng thời, người ta đọc thấy những trang bút ký đích thực, có lẽ đó là những bút ký xuất hiện sớm nhất của văn học Hy Lạp. Ở phương Đông, bút ký là thể văn xuôi thịnh hành ngay từ buổi đầu của văn học Trung Quốc. Ngay trong những bộ sách kinh điển của nhà Nho (Tứ thư và Ngũ kinh) thì Mạnh Tử là bút ký chính luận, Xuân Thu là bút ký lịch sử; còn toàn bộ Luận ngữ được viết theo phong cách ký hẳn hoi, từ đối thoại đến chân dung tư tưởng, tính cách và hoàn cảnh của Khổng Tử và những môn đồ của ông. Kế đến Sử ký Tư Mã Thiên đang được xem là một thiên bút ký tuyệt tác. Những tác phẩm khác gọi là tiểu thuyết lịch sử như Tam Quốc Chí, Đông Chu Liệt Quốc v.v… thực chất là biên niên sử của một thời đại và vì thế chúng gần với ký hơn là tiểu thuyết. Tục ngữ Tứ Xuyên (Trung Quốc) vẫn nói: “Chân Tam Quốc, giả Phong thần, Tây du hống tử chân” (truyện Tam Quốc là thực, truyện Phong thần là bịa, còn Tây du thì chỉ lừa được người chết). Có thể nói các nhà văn Trung Quốc đã sử dụng thể bút ký để tạo nên những tác phẩm văn học cổ điển đồ sộ nhất của họ. Ở ta, những tác phẩm ký xuất hiện sớm nhất có lẽ là Lam-Sơn thực lục của Nguyễn Trãi (bút ký lịch sử), đến Ô châu cận lục của Dương Văn An là một tập bút ký địa lý. Trải qua bốn thế kỷ phát triển của văn xuôi Việt Nam, từ Lê-Mạc-Trịnh-Nguyễn-Tây Sơn, những tác phẩm lớn còn để lại vẫn thuộc về thể ký, với những tay bút đại gia như Lê Quý Đôn (Bắc sứ thông lục); Lê Hữu Trác (Thượng kinh ký sự), Nguyễn Khoa Chiêm (Nam triều Công Nghiệp diễn chí), Phạm Đình Hổ (Vũ trung tùy bút), Ngô gia văn phái (Hoàng Lê Nhất thống chí),v.v… Tôi chưa có dịp làm công tác nghiên cứu văn học sử, chỉ suy nghĩ theo trí nhớ qua những gì đã đọc được, và để đi đến những trang sách gần gũi tôi vừa đọc ngày hôm qua hôm kia, của Ê-ren-bua, của Nguyễn Tuân hoặc Nguyễn Thi. Trong cái sản phẩm của trí tuệ con người được gọi là văn học, tuổi của ký xem ra cũng đã già gần bằng thi ca, và cũng giống như thi ca, cho đến bây giờ, nó vẫn giữ được sức trẻ trung, khỏe mạnh, như ta có thể nhìn thấy trên sách vở, báo chí hàng ngày chung quanh, trong văn học của nhiều nước, như văn học Xô-viết chẳng hạn. Cái gì đã giúp nổi ký tồn tại vượt qua cuộc thử thách dài đằng đẵng dường ấy, nếu tự thân nó không đáp ứng một yêu cầu bản chất nào đó của nghệ thuật, hoặc bức thiết hơn, nếu nó không tự khẳng định được rằng ký không phải là thừa so với truyện ngắn cũng không phải là thiếu so với tiểu thuyết? Năm ngoái ở Hà Nội, tôi mới có dịp lần đầu đến thăm nhà văn Hồ Dzếnh. Nhớ lại một điều vẫn suy nghĩ về một tác phẩm cảm động của ông ngày trước, tôi hỏi ông: - Từ lâu tôi vẫn cảm thấy rằng Chân Trời Cũ thực chất là một tập bút ký; không hiểu điều ấy có đúng không? Ông ngước nhìn tôi hơi có vẻ ngạc nhiên, rồi lại cúi xuống, điềm đạm chiết một tý chè ra chiếc tách sứ kiểu xưa, tráng qua tráng lại, im lặng đợi chè ngấm. Xong ngụm chè đầu tiên, ông mỉm cười, nét mặt vui hẳn lên. Ông thong thả nói: - Tôi chưa nghe ai nói như vậy về cuốn sách của tôi cả. Vì vậy, tôi cảm ơn anh đã gọi nó bằng từ ấy. Đúng nó là bút ký, nhưng thời ấy người ta chưa quen dùng chữ, nên vẫn gọi nó là tập truyện. - Thưa cụ, nghĩa là tất cả những nhân vật, đều đã từng sống, từng gặp gỡ nhau như vậy, như đã thực có trong cuộc đời? Ông gật gù: - Nhân vật, hoàn cảnh, cả đối thoại, tất cả đều được viết lại đúng như những gì tôi còn giữ trong trí nhớ. Nhiều nhân vật của Chân Trời Cũ vẫn còn: em Dìn nay là một bà cụ già vẫn sống trong một bản làng ở Hà Tuyên. Một vài nhân vật khác, sau giải phóng tôi còn gặp lại ở Sài Gòn; hoặc hiện sống ở bên Pháp. Ông nói tiếp: - Hồi ấy tôi làm nghề dạy kèm cho một tiệm buôn ở Hà Nội, buổi tối thường chui xuống gầm bàn để có chỗ yên tĩnh mà viết. Năm ấy tôi mới hai mươi hai tuổi, chưa có một ý định triết lý nào cả để làm một nhà văn. Tôi chỉ ghi chép lại những điều mắt thấy tai nghe, về số phận trôi giạt của những con người mà tôi đã chứng kiến và đã làm tôi xúc động. Tôi gợi ý thêm: - Có cái gì có thể gọi là hư cấu ở trong ấy không? Ông lắc đầu: - Tôi chỉ hư cấu về mặt văn chương thôi. Dù mới viết lần đầu, tôi vẫn nghĩ rằng viết chuyện thực đi nữa, thì văn học vẫn phải cho ra văn học… Nhân thể, ông kể cho tôi nghe một kỷ niệm thực cảm động, câu chuyện đã làm tôi bồi hồi rất lâu sau khi bước ra khỏi nhà ông, trên đường về. Ông nói: “Viết xong, tôi mang theo bản thảo bên mình, ngồi đọc đi đọc lại trên tầu điện. Có một người ngồi cạnh tôi cũng ghé mắt đọc theo những trang chép tay của tôi. Tầu điện dừng, anh ấy xin mượn tập bản thảo của tôi hứa chắc chắn một tuần nữa sẽ mang đến trả tận nhà. Tôi đưa liền, vội vã không kịp hỏi tên, địa chỉ của anh ấy. Rồi tày chạy. Đúng tuần sau, anh ấy tìm đến, ngỏ ý muốn xuất bản cuốn sách của tôi, và xin phép để chính anh viết lời tựa. Anh tự giới thiệu tên là Thạch Lam. Anh hiểu, cái tên Thạch Lam đối với bọn tôi hồi ấy là thế nào. Anh ấy thế đấy! Viết xong lời tựa cho Chân Trời Cũ, thì ba tháng sau Thạch Lam qua đời. Chính trong lời tựa, Thạch Lam cũng giới thiệu rằng tác giả chỉ thuật lại những gì mình đã sống”. Không có gì quan trọng đối với giá trị văn học của tác phẩm nếu Chân Trời Cũ đã được gọi là truyện hoặc ký. Điều đáng nghĩ là, thế mà có nhiều người vẫn cứ e ngại rằng văn ký không đủ khả năng đạt tới những điều gì đó sâu xa thuộc về con người. *** Lý do tồn tại thiết yếu của bút ký, ai cũng biết chính là nhiệm vụ thông báo của nó, thường được gọi là lượng thông tin chứa đựng trong thể ký. Trong lĩnh vực của mình, nhà văn bút ký trước hết được tin cậy như một nhà khoa học thông báo về các hiện tượng, trong thái độ tôn trọng sự kiện tính (facticité) của những gì đã xảy ra. Chính nhiệm vụ thông tin được cho phép này đã mở ra cho thể ký một khả năng tháo vát hiếm có so với những thể loại văn xuôi khác. Với ký, văn học đã có thể thâm nhập một cách nhẹ nhàng vào lĩnh vực của thông tin khoa học, và bằng ngôn ngữ riêng của mình, nó chuyên chở đến cho người đọc những hiểu biết cần thiết trên mọi lĩnh vực, kể cả chỉ nhằm đáp ứng nhu cầu kiến thức thuần túy. “Kỷ niệm về đá” của Phot-xman viết về các loại khoáng sản; “Bốn mùa” của Pri-svin viết về thảo mộc và khí hậu, nhưng đấy lại là những tác phẩm văn học tuyệt vời. Lòng yêu nước chẳng hạn bao giờ cũng đúc kết lại nơi mỗi con người bình thường nỗi khát vọng sâu xa muốn hiểu biết một cách khoa học về toàn bộ những gì mà những bài học vỡ lòng về lịch sử và địa lý của Tổ quốc đã gợi nên từ tuổi ấu thơ, về cuộc sống ở những miền xa xôi của đất nước mà đời mình không đi tới được. Nhà văn Nguyễn Tuân là người luôn luôn biểu hiện mối quan tâm của ông về điều này. Đọc sách của ông (1), tôi mới có dịp biết về cái thượng nguồn dữ dội của con sông Đà, về ngọn gió khốc liệt vẫn quét qua đất Than Uyên và con người đã bằng cách nào để có thể bám trụ trên những mảnh đất hẻo lánh kia của Tổ quốc. Chỉ cần những thông báo như vậy của nhà văn cũng đủ đánh thức trong lòng người đọc biết bao điều sâu xa khác. Lê-ô-na Đờ-Vanh-xi đã từng nói rằng của cải và danh vọng chẳng là gì cả, chỉ có kiến thức mới là hạnh phúc tối thượng của đời người. Có lẽ đó là kinh nghiệm chính xác của một người đã từng có đủ cả mọi thứ nói trên - Và nếu văn học có khả năng đóng góp vào cái hạnh phúc tuyệt vời ấy, thì tại sao còn có người muốn xem thường nó một cách kiêu kỳ, lấy cớ rằng đấy là nhiệm vụ của khoa học. Tôi nghĩ rằng giữa thời đại chúng ta, nhà văn không thể tự cho phép mình xa lạ với mọi rung động khoa học. Nhiệm vụ thông báo của nó đặt ra cho nhà văn viết ký một yêu cầu riêng, có tính nguyên tắc từ phía người đọc: rằng những gì có ý nghĩa mà anh nói đến thì không chỉ là có lý, mà còn phải có thực, tất cả phải được đảm bảo bằng thực chứng. Để mượn một hình ảnh vui vẻ của Kăng khi ông phân biệt giữa yếu tính (essence) và tồn tại (existence) thì trong cả hai lĩnh vực, một tấm giấy bạc mười đồng đều có giá trị giống nhau (tức là không phải bên mười bên chín); nhưng điều khác nhau rất quan trọng là trong lĩnh vực tồn tại, tấm giấy bạc kia là cái mà người ta có thể đem tiêu được. Điểm trội hơn, cái đặc tính “đem tiêu được” của đồng bạc kia chính là sức nặng của nó; và đấy cũng chính là hiệu quả tâm lý ở người đọc bút ký, khác với truyện hoặc tiểu thuyết. Giá chỉ là hư cấu đi nữa thì, “Người mẹ cầm súng” vẫn là một tác phẩm hay. Nhưng tâm hồn người đọc đã có một chút gì khác đi, hình như lòng yêu thương và ngưỡng mộ đối với người anh hùng đã trở nên sâu nặng hơn, nỗi ước muốn được gặp mặt càng thúc giục hơn, khi người ta biết rằng một người mẹ như vậy đã sống thực, và đã đánh giặc ở một mảnh đất gọi là “xã Tam Ngãi, huyện Cầu Kè, tỉnh Trà Vinh” có thực của Tổ quốc. Có lần tôi đọc, qua bản dịch của Hoàng Xuân Hãn, cuốn Nam Triều Công nghiệp Diễn Chí, viết về cuộc chiến tranh Nguyễn - Trịnh diễn ra dưới chân Lũy Thầy ba trăm năm về trước. Cuốn sách miêu tả lại một cách không thể nghi ngờ được những cuộc tàn sát khốc liệt của hai bên, những vũ khí dã man tôi chưa bao giờ hình dung nổi khi đọc nó qua sử sách… Cuốn sách kết thúc bằng chiến thắng của phe Nguyễn vào năm 1672, với một hình ảnh như thế này: “Nguyên soái Hiệp Đức (người chỉ huy quân Nguyễn) nhận thấy cán cờ của Bắc quân (đã bắt được) có nhiều dấu đạn bắn xuyên qua thành lỗ rỗ như tổ ong, thì lâm dâm nước mắt mà than rằng: “vật còn như vậy, huống chi là con người, than ôi!”. Tôi đã đọc bao nhiêu tiểu thuyết viết về chiến tranh, không thể nào nhớ hết. Thế nhưng sao cái ngọn cờ rách tả tơi còn lại của cuộc chiến tranh ô nhục kia, cùng với những giọt nước mắt của người tướng lĩnh thắng trận đã làm sửng sốt tâm trí tôi đến thế. Tôi bỏ chỗ ngồi, ra trước ban công, đứng nhìn lan man lên tàn lá xanh biếc của những cây long não bên kia đường. Trong giây phút đăm chiêu ấy, trong đầu óc tôi bỗng nẩy ra nôn nóng một ý đồ viết, phải viết một cái gì đấy về Nguyễn Huệ và nổi khát vọng thống nhất đất nước của nhân dân trong thời đại ông; ý định ấy đã được thể hiện sau đó trong một tiểu luận gửi ở Nxb Thuận Hóa. Có lẽ cái mạnh của thể ký là ở chỗ đó; cùng với cảm xúc văn học, bút ký còn chứa đựng tất cả sức nặng vật chất của các sự kiện được giữ lại từ trong cái cõi thực vốn là bản gốc của tác phẩm. Sức nặng ấy được chuyền đi, không giống như một cảm giác mỹ học, mà như một quả táo Niu-tơn rơi xuống tâm hồn người đọc. Trung thành với sự ủy nhiệm ấy của người đọc - về sứ mệnh thông báo hiện thực -, nhà văn bút ký luôn luôn tự đặt mình trước những kỷ luật nghề nghiệp hết sức khắt khe: phong phú trong tư liệu, chính xác trong hiểu biết và trung thực trong tất cả những gì được rút ra từ thế giới nội tâm của người viết. Bút ký không được phép hư cấu, điều ấy luôn luôn được nhắc nhở như một mệnh lệnh đối với nhà văn. *** Nhưng làm thế nào để bút ký còn được thừa nhận như là văn học thực sự, trong khi hư cấu vẫn là một quá trình tất yếu của mọi hoạt động sáng tạo nghệ thuật? Làm thế nào để người viết bút ký còn đáng được gọi là nhà văn, trong khi anh ta đã bị tước mất quyền sáng tạo cơ bản nhất của mình? Làm thế nào để có thể hóa giải được mối mâu thuẫn gay gắt đến dường ấy, giữa hai bên đều có tính nguyên tắc? Tôi nghĩ rằng vấn đề cũng đơn giản thôi, nếu người ta quan niệm một cách đầy đủ thế nào là hư cấu. Nếu hiểu hư cấu như một hoạt động tự do của trí tưởng tượng, thì đấy là điều cấm nghiêm nhặt đối với bút ký trong khi phát ngôn về thực tại. Ngoài ra, trong nhiều nghĩa và nhiều dạng khác, hư cấu vẫn tồn tại trong ký như một phẩm chất mỹ học, nhờ đó bút ký giữ vững tư cách văn học của mình để khỏi bị sa sút thành một thứ văn chương người thực việc thực hoặc đại loại. Từ thực tại bề bộn đến bản ghi chép tư liệu, để đi đến một tác phẩm ký, sự nắm bắt thực tế đã diễn ra dưới những cấp độ khác nhau: a/ nhìn thấy thực tại y như những gì đang trải ra trước mắt, đấy là hoạt động ý thức của một đứa bé đang tập đếm trên những đồ vật theo kiểu “con mèo, con chó có lông, cây tre có mắt…”; b/ bản ghi chép tư liệu là những gạch đầu dòng của một người sưu tầm; và c/ sau cùng mới chính là lao động nghệ thuật của nhà văn. Thao tác trí tuệ ở đây bao hàm một quá trình loại bỏ từ trong vô số những dữ kiện của thực tại, phải loại trừ những cái kia để chỉ giữ lại những cái này, lại loại trừ để giữ lại ít hơn, cái sau cùng còn lại mới là lượng thông tin có ý nghĩa mà nhà văn mang đến cho bạn đọc. Một cô bé Nhật bản muốn học nghệ thuật cắm hoa, em mang theo một bó hoa dại tình cờ hái được ở dọc đường. Mệnh lệnh đầu tiên của thầy giáo: hãy vứt bỏ đi một nửa những gì em mang đến, tiếp theo: hãy vứt bỏ thêm một nửa những gì còn lại; và sau đó em ngồi vào bàn để bắt đầu bài học của mình. Bài học hiền triết của Ikêbana (nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản) muốn nói rằng nỗ lực phá vỡ sự kềm hãm của cái vỏ vật chất của sự vật biểu hiện cùng lúc sự thăng hoa của ý thức, và từ đấy khởi đầu quá trình sáng tạo nghệ thuật. Cũng đã từ lâu, Rô-đanh (Rodin) từng khẳng định một điều tương tự. Trả lời câu hỏi “ông đã tạo nên những tượng cẩm thạch như thế nào?”, ông nói: “Thực là giản dị. Tôi lấy một phiến đá và cắt bỏ đi những phần thừa thãi của nó”. Nếu người ta thừa nhận rằng tượng là “hư cấu” của đá (bởi vì tượng không còn là phiến đá) rằng bình hoa Ikêbana trên bàn kia là “hư cấu” của đám hoa dại bên đường, thì rõ ràng là tác phẩm nghệ thuật, dù dưới dạng nào đi nữa, bao giờ cũng vẫn là một sản phẩm hư cấu của thực tại. Vì quen nghĩ rằng hư cấu có nghĩa là thêm vào thực tại một cái gì đó tự nó không có, nhiều người đã quên đi quá trình ngược lại của hư cấu, nghĩa là loại bỏ ra khỏi thực tại những gì bị xem như thừa thãi. Cho nên, dù chỉ ở dưới dạng cấu tạo bằng những gì đã có sẵn trong thực tế, thì với sự lựa chọn trong lúc quan sát, sự loại bỏ những yếu tố ngẫu nhiên và những chất thô, sự tổ chức các tài liệu theo một cấu trúc nào đó (giống như trong trò chơi ghép hình của trẻ em), một tác phẩm ký chỉ được sinh thành sau một quá trình hư cấu trong đó ý thức sáng tạo hoạt động kín đáo nhưng quyết liệt. Đấy là mới xét ở dạng tối thiểu. Mặt khác, ký không phải là không chứa đựng hư cấu theo nghĩa thường hiểu, tức là “hư cấu thêm”. Ai cũng biết, hoạt động sáng tạo luôn luôn đòi hỏi một điều kiện tiên khởi, ấy là sự tự do về tinh thần: Nhà văn sẽ không viết lách gì được nếu cảm thấy tâm hồn bị gò bó, không được đi lại thoải mái trong căn phòng vô hình của mình. Cũng như vậy, nhà văn viết bút ký không thể chịu để ngòi bút của mình bị giằng kéo bởi sức nặng vật chất của các sự kiện mà không tìm cách phóng túng hình hài. Chính vì thế, ngoài phương pháp thuật sự chính, người ta thường thấy nhà văn bút ký sử dụng xen kẽ nhiều loại bút pháp khác: Tùy bút, văn học tư liệu, đôi khi cả chính luận nữa. Cũng lý do ấy, người ta hiểu tại sao các nhà văn thường thích đứng ngôi thứ nhất để kể chuyện. Bằng cái “tôi” ở thể ký, nhà văn tìm cách thoát khỏi tình trạng quanh quẩn giữa những người thực và việc thực, để mở rộng hoàn cảnh văn học đến những chân trời xa xôi khác, bằng cảm xúc tưởng tượng, liên tưởng, hồi ức v.v… “Ông già ở A-gra (2), của Tô Hoài, là một bằng chứng điển hình về sức mạnh bổ sung mà cái tôi (của chính tác giả) có thể mang lại cho thể ký: ở đây, chính những kỷ niệm của thuở ấu thời đã làm nẩy bật lên tất cả ý nghĩa của hiện thực đang được miêu tả, hiện thực này vốn chỉ xuất hiện với tác giả bằng những hình ảnh mờ nhạt thoáng qua, tưởng chừng như vô nghĩa. Dù những kỷ niệm kia vẫn là có thực, nhưng ông già Ka-ra-ta-sanh và nhóm nhân vật vây quanh đã tồn tại ở một thế giới khác; thế giới ấy được tác giả mang đến đặt vào mặt phẳng của những sự kiện đang diễn ra; chính vì thế, xét về mặt cấu trúc toàn diện của tác phẩm, nó vẫn được xem là yếu tố hư cấu. Nói chung, qua vai trò trung gian của chủ thể, nhà văn thường tìm cách nối liền thế giới bên ngoài và thế giới bên trong thầm kín của mình, bổ sung vào những dữ kiện của thực tại bằng những dữ kiện của nội tâm (tưởng tượng, xúc cảm, hoài niệm, suy nghiệm v.v…), gắn liền cái hư và cái thực trong một thể thống nhất; và đấy chính là một cách thế vận dụng hư cấu trong bút ký. Rốt cuộc, dù ở dạng này hay dạng khác, cái “quyền hư cấu” vẫn quay trở lại trong tay nhà văn một cách không có gì cản nổi. Bút ký hoàn toàn có khả năng vừa thực hiện sứ mệnh thông tin của mình, vừa phá rào thoát khỏi người thực việc thực để đạt đến những yêu cầu giá trị nghệ thuật khác, như tính khái quát, tính hoành tráng v.v...; tất cả chỉ còn tùy thuộc bản lĩnh của người viết. Vả chăng, F.G. Lorca đã nói về thơ: “Chỉ cần miêu tả mọi dáng vẻ và hương vị của hoa hồng, người ta vẫn có thể gợi ra cảm giác về sự vô tận”. *** Tôi xin phép nói một ý nghĩ sau cùng. Đọc Nguyễn Du, tôi vẫn thường dừng lại, bồi hồi về những bóng trăng trong thơ ông. Trăng soi người biệt ly, “nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường”; trăng gợi một kỷ niệm tình cũ đau buốt, “mày ai trăng mới in ngần”. Lãng đãng trên những trang Kiều, người ta vẫn gặp những vầng trăng thắm thiết, lay động lòng người nhiều khi đến quay quắt. Nhà văn Nguyễn Tuân trong khi phân tích sự giàu có về từ ảnh của truyện Kiều, đã có lần lưu ý người đọc rằng: Nguyễn Du đã từng 51 lần nói đến trăng. Ở nơi khác, trong Thanh Hiên thi tập, Nguyễn Du vẫn thường nói về trăng, có câu ý như thế này: - Lúc cùng đường, trăng lại đến thăm ta, Nhưng trăng đã theo ta suốt ba mươi năm chân trời góc biển. (Cùng đồ liên nhữ dao tương kiến Hải giác thiên nha tam thập niên) Tôi sống ở Huế, vẫn có ấn tượng rằng chốn yên tĩnh này là nơi có những đêm trăng đẹp nhất trên đời. Hàn Mặc Tử cũng đã nói về trăng Huế bằng những lời lẽ không ai quên được; nhưng đấy vẫn là thế giới của riêng ông; bệnh cùi vẫn gây ra những ảo giác lạ lùng về trăng như vậy. Đọc hai câu thơ trên của Nguyễn Du, tôi chợt bàng hoàng nghiệm ra rằng, biết bao lâu nay, hóa ra tôi chỉ là một gã dạ hành đi tham quan ánh trăng. Và tôi tự hỏi khi nghĩ về thơ và đời của Nguyễn Du: “Nếu không có ba mươi năm chân trời góc biển kia, thì làm sao có được những vầng trăng dường ấy?” Bóng trăng còn vậy huống nữa tất cả cuộc sống và con người. Cái nghề viết ký nó thật là vất vả giống như nghề lính đặc công, muốn đánh là phải “tai nghe, mắt thấy, tay sờ”. Không đi đến tận thực tế thì không thể viết được, mà cũng đừng nên viết. Nhưng vẫn là chưa đủ, nếu người viết tự hài lòng với bấy nhiêu “lượng thông tin” đã thu nhặt được trong một chuyến đi. Với nhà văn viết ký, cũng như với bất cứ người lao động nghệ thuật nào khác, vẫn còn mãi câu hỏi tự vấn nầy: “Trước khi chảy qua ngòi bút, những điều ấy đã chảy qua trái tim của anh như một dòng máu chưa?” Vẫn còn mãi như vậy, câu chuyện vốn liếng cuộc đời và tấm lòng. 3-1983 H.P.N.T. (1/5&6-83) ------------- 1. Sông Đà, Tác phẩm mới, 1978. 2. Trái đất tên người – tác phẩm mới - 1978 |
Tải mã QRCode
.png "Địa danh học và việc nghiên cứu địa danh các tỉnh Trung Trung Bộ")
-
ĐỖ LAI THÚY Văn là người (Buffon)Cuốn sách thứ hai của phê bình văn học Việt Nam, sau Phê bình và cảo luận (1933) của Thiếu Sơn, thuộc về Trần Thanh Mại (1911 - 1965): Trông dòng sông Vị (1936). Và, mặc dù đứng thứ hai, nhưng cuốn sách lại mở đầu cho một phương pháp phê bình văn học mới: phê bình tiểu sử học.
-
ĐẶNG TIẾNThuật ngữ Thi Học dùng ở đây để biểu đạt những kiến thức, suy nghĩ về Thơ, qua nhiều dạng thức và trong quá trình của nó. Chữ Pháp là Poétique, hiểu theo nghĩa hẹp và cổ điển, áp dụng chủ yếu vào văn vần. Dùng theo nghĩa rộng và hiện đại, theo quan điểm của Valéry, được Jakobson phát triển về sau, từ Poétique được dịch là Thi Pháp, chỉ chức năng thẩm mỹ của ngôn từ, và nới rộng ra những hệ thống ký hiệu khác, là lý thuyết về tính nghệ thuật nói chung. Thi Học, giới hạn trong phạm vi thi ca, là một bộ phận nhỏ của Thi Pháp.
-
TRẦN CAO SƠNTriều Nguyễn tồn tại gần 150 năm, kể từ khi Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế với niên hiệu Gia Long - năm1802, tạo dựng một đế chế tập quyền trên toàn bộ lãnh thổ mà trước đó chưa hề có. Trải qua một thế kỷ rưỡi tồn tại, vinh hoa và tủi nhục, Triều đại Nguyễn là một thực thể cấu thành trong lịch sử Đại Việt. Những cái do triều đình Nhà Nguyễn mang lại cũng rất có ý nghĩa, đó là chấm dứt cuộc nội chiến, tranh giành quyền lực, xương trắng máu đào liên miên mấy thế kỷ, kiến tạo bộ máy quản lý hành chính trung ương tập quyền thống nhất mà Quang Trung - Nguyễn Huệ đã dày công vun đắp gây dựng trước đó. Dân tộc đã phải trải qua những năm tháng bi hùng với nhiều điều nuối tiếc, đáng bàn đáng nói ngay ở chính hôm nay. Song lịch sử là lịch sử, đó là một hiện thực khách quan.
-
TRẦN HUYỀN SÂMNếu nghệ thuật là một sự ngạc nhiên thì chính tiểu thuyết Thập giá giữa rừng sâu là sự minh định rõ nhất cho điều này. Tôi bàng hoàng nhận ra rằng, luận thuyết: con người cao quý và có tình hơn động vật đã không hoàn toàn đúng như lâu nay chúng ta vẫn tin tưởng một cách hồn nhiên. Con người có nguy cơ sa xuống hàng thú vật, thậm chí không bằng thú vật, nếu không ý thức được giá trị đích thực của Con Người với cái tên viết hoa của nó. Phải chăng, đây chính là lời nói tối hậu với con người, về con người của tác phẩm này?
-
HOÀNG NGỌC HIẾN ...Từ những nguồn khác nhau: đạo đức học, mỹ học, triết học xã hội-chính trị, triết học xã hội-văn hoá... cảm hứng triết luận trong nghiên cứu, phê bình văn học là nỗ lực vượt lên trên những thành kiến và định kiến hẹp hòi trong sinh hoạt cũng như trong học thuật. Những thành kiến, định kiến này có khi lại được xem như những điều hiển nhiên. Mà đã là “hiển nhiên” thì khỏi phải bàn. Đây cũng là một thói quen khá phổ biến trong nhân loại. Cảm hứng triết luận trong nghiên cứu, phê bình có khi bắt nguồn từ suy nghĩ về chính những điều “hiển nhiên” như vậy...
-
THÁI DOÃN HIỂUVào đời, Lưu Quang Vũ bắt đầu làm thơ, viết truyện, rồi dừng lại nơi kịch. Ở thể loại nào, tài năng của Vũ cũng in dấu ấn đậm đà làm cho bạn đọc cả nước đi từ ngạc nhiên đến sửng sốt. Thơ Lưu Quang Vũ một thời được lớp trẻ say sưa chép và thuộc. Kịch Lưu Quang Vũ một thời gần như thống trị sân khấu cả nước.
-
TRẦN THANH ĐẠMTrong lịch sử nước ta cũng như nhiều nước khác, thời cổ - trung đại cũng như thời cận - hiện đại, mỗi khi một quốc gia, dân tộc bị xâm lược và chinh phục bởi các thế lực bên ngoài thì trong nước bao giờ cũng phát sinh hai lực lượng: một lực lượng tìm cách kháng cự lại nạn ngoại xâm và một lực lượng khác đứng ra hợp tác với kẻ ngoại xâm.
-
ĐỖ LAI THUÝLTS: Trong số tháng 5-2003, Sông Hương đã dành một số trang để anh em văn nghệ sĩ Huế "tưởng niệm" nhà văn Nguyễn Đình Thi vừa qua đời. Song, đấy chỉ mới là việc nghĩa.Là một cây đại thụ của nền văn nghệ cách mạng Việt Nam, Nguyễn Đình Thi toả bóng trên nhiều lĩnh vực nghệ thuật. Bằng chứng qua các bài viết về ông sau đây, Sông Hương xin trân trọng dành thêm trang để giới thiệu sâu hơn, có hệ thống hơn về Nguyễn Đình Thi cùng bạn đọc.
-
ĐẶNG TIẾN…Nguyễn Đình Thi quê quán Hà Nội, nhưng sinh tại Luang Prabang, Lào, ngày 20/12/1924. Từ 1931 theo gia đình về nước, học tại Hải Phòng, Hà Nội. Năm 1941 tham gia Thanh Niên cưú quốc, 1943 tham gia Văn hóa cứu quốc, bị Pháp bắt nhiều lần. Năm 1945, tham dự Quốc Dân Đại hội Tân Trào, vào Ủy ban Giải phóng Dân tộc. Năm 1946, là đại biểu Quốc hội trẻ nhất, làm Ủy viên Thường trực Quốc hội, khóa I…
-
HỒ THẾ HÀ Hai mươi lăm năm thơ Huế (1975 - 2000) là một chặng đường không dài, nhưng nó diễn ra trong một bối cảnh lịch sử - thi ca đầy phức tạp. Cuộc sống hàng ngày đặt ra cho thể loại những yêu cầu mới, mà thơ ca phải làm tròn sứ mệnh cao cả với tư cách là một hoạt động nhận thức nhạy bén nhất. Những khó khăn là chuyện đương nhiên, nhưng cũng phải thấy rằng bí quyết sinh tồn của chính thể loại cũng không chịu bó tay. Hơn nữa, đã đặt ra yêu cầu thì chính cuộc sống cũng đã chuẩn bị những tiền đề để thực hiện. Nếu không, mối quan hệ này bị phá vỡ.
-
JAMES REEVESGần như điều mà tôi hoặc bất kỳ nhà văn nào khác có thể nói về một bài thơ đều giống nhau khi nêu ra ấn tượng về điều gì đấy được in trên giấy. Tôi muốn nhấn mạnh rằng đây không phải là toàn bộ sự thật. Việc in trên giấy thực ra là một bài thơ gián tiếp. Sẽ dễ dàng thấy điều này nếu chúng ta đang nói về hội hoạ hoặc điêu khắc.
-
NGUYỄN ĐĂNG ĐIỆP...Nguyễn Huy Thiệp không phải là người duy nhất đổi mới phương thức trần thuật. Trước ông đã có Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng... tích cực mở đường. Nhưng phải đến Nguyễn Huy Thiệp thì sự khai phóng về tư tưởng nghệ thuật mới được thể hiện một cách đậm nét. Tất cả được Nguyễn Huy Thiệp kiến tạo qua một trò chơi đầy tính bất ngờ. Giống như người nghệ sĩ ba lê tài năng, Nguyễn Huy Thiệp trình diễn một thế giới đa sắc trên đầu những đầu mũi ngón chân. Những ngón chân ấy bám trụ vào hiện thực một cách tinh diệu, xoay chuyển một cách nhịp nhàng với những vòng quay, những vũ điệu ngôn từ...
-
PHAN NGỌC THUTrong nền văn học Việt Nam thế kỷ XX, Xuân Diệu (1916-1985) là một trong những nhà thơ nổi tiếng nhất, đồng thời cũng là nhà phê bình văn học kiệt xuất. Từ những bài tranh luận văn học sôi nổi thời Thơ Mới (1932-1945) đến Tiếng thơ (1951), Những bước đường tư tưởng của tôi (1958); từ Phê bình giới thiệu thơ (1960) đến Trò chuyện với các bạn làm thơ trẻ (1961), Dao có mài mới sắc (1963), Lượng thông tin và những kỹ sư tâm hồn ấy (1978), Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, tập I (1981), tập II (1982) và Công việc làm thơ (1984)... "chỉ tính riêng các tác phẩm lý luận phê bình, đã có thể gọi Xuân Diệu là một đại gia"(1)
-
BÙI QUANG TUYẾNThơ mới là một hiện tượng nổi bật của văn học Việt Nam nói chung và thơ ca nói riêng trong thế kỷ XX. Nó vừa ra đời đã nhanh chóng khẳng định vị trí xứng đáng trong nền văn học dân tộc với các "hoàng tử thơ": Thế Lữ, Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử v..v...
-
HÀ KHÁNH CHINgày 20 - 3 - 2003, siêu cường lớn nhất mọi thời đại là đế quốc Hoa Kỳ đã mở đầu cuộc chiến tranh kỳ quái nhất trong lịch sử bằng cách tấn công Iraq sau khi đã bắt quốc gia này phải tự phá huỷ vũ khí tự vệ của chính họ. Đó là bài học chưa hề thấy về chút hy vọng cuối cùng mà lương tri nhân loại có thể đòi hỏi. Để có thể hiểu rõ hơn những gì đang xảy ra hôm nay - có lẽ cũng rất cần ôn lại một trong những vấn đề lớn nhất mà loài người có thể nghĩ tới: cuộc chiến tranh Việt Nam đã kết thúc cách đây gần 30 năm.
-
HOÀNG ĐĂNG KHOA Văn học Việt từ sau 1975, nhất là từ thời kỳ đổi mới, là một quá trình văn học rất phong phú, đa dạng và không ít phức tạp, lại còn đang tiếp diễn. Cuốn sách Văn học Việt Nam sau 1975 - Những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy ra đời đáp ứng nhu cầu mang tính thời sự: nhu cầu nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, toàn diện về tiến trình văn học ba mươi năm qua, chuẩn bị cho sự ra đời của những công trình văn học sử và những chuyên khảo về giai đoạn văn học này.
-
NGUYỄN QUANG HÀTrong đời có những bài thơ người ta quên, mà chỉ nhớ một câu nằm lòng. Bởi đó là những câu thơ thực sự, những câu thơ thi sĩ. Từ xưa đến nay, đã có rất nhiều định nghĩa về thơ: Thơ là tiếng hát của trái tim; Thơ là hạt muối kết tinh của tình cảm; Thơ là phút giây rung động của tâm hồn... Nói chung, những định nghĩa ấy cho ta hiểu rằng ở đâu có được sự rung động của trái tim thì ở đó có thơ.
-
ĐỖ LAI THUÝPhê bình văn học Việt Nam, sau sự khởi nguồn của Thiếu Sơn với Phê bình và Cảo luận (1933) chia thành hai ngả. Một xuất phát từ Phê bình để trở thành lối phê bình chủ quan ấn tượng với Hoài Thanh và Thi nhân Việt Nam (1942). Lối kia bắt nguồn từ Cảo luận tạo nên phê bình khách quan khoa học với Vũ Ngọc Phan của Nhà văn hiện đại (1942), Trần Thanh Mai của Hàn Mặc Tử (1941), Trương Tửu của Nguyễn Du và Truyện Kiều (1942), Tâm lý và tư tưởng Nguyễn Công Trứ (1945). Sự phân chia này, dĩ nhiên, không phải là hành chính, mà là khoa học, tức sự phân giới dựa trên những yếu tố chủ đạo, nên không phải là không thể vượt biên. Bởi, mọi biên giới đều mơ hồ hơn ta tưởng, nhất là ở khoa học văn chương.
-
LTS: Marcel Reich-Ranicki, sinh năm 1920, người ở Đức được mệnh danh là "Giáo hoàng văn học", là nhà phê bình văn học đương đại quan trọng nhất của CHLB Đức. "Một lời biện hộ cho thơ" là bài thuyết trình đọc vào ngày 30.11.1980 nhân dịp ra mắt Tập 5 của "Tuyển thơ Frankfurt" trong khuôn khổ chuyên mục thơ của nhật báo "Frankfurter Allgemeine Zeitung" (FAZ) mà tác giả là chủ biên phần văn học từ 1973 đến 1988.Sông Hương xin trân trọng giới thiệu bài "Một lời biện hộ cho thơ" của ông sau đây do dịch giả Trương Hồng Quang thực hiện.
-
TRẦN HUYỀN SÂMGeorge Sand (1804-1876) là một gương mặt độc đáo trên văn đàn Pháp thế kỷ XIX. Cùng thời với những cây bút nổi tiếng như: A.Lamartine, V.Hugo, A.Vigny, A.Musset... nữ sĩ vẫn tạo cho mình một tầm vóc riêng không chìm khuất. George Sand bước vào thế giới nghệ thuật bằng một thái độ tự tin và một khát vọng sáng tạo mãnh liệt. Với hơn hai mươi cuốn tiểu thuyết đồ sộ, G.Sand đã trở thành một tên tuổi lừng danh ngay từ đương thời. Dĩ nhiên, bà lừng danh còn bởi nhiều mối tình bất tử, trong đó có nhà thơ Pháp nổi tiếng A.Musset và nhạc sĩ thiên tài Chopin người Ba Lan.
.png)
.png)
