PHẠM XUÂN NGUYÊN
1. Trong đời văn của Nguyễn Huy Tưởng có một ngày có thể được coi là trọng đại. Đó là ngày 8 Juin 1942. Ngày ấy ông chép lại vở kịch cũ Vũ Như Tô.
Ảnh: tư liệu
Viết xong từ mùa hạ năm trước và đặt bút viết tựa cho nó. Rồi tự tay ông đánh máy và dán lời tựa vào trang đầu cuốn sách. Cũng trong cái ngày đáng nhớ ấy ông ghi vào nhật ký. "Chép xong Vũ Như Tô. Có một cái buồn thấm thía! Ta cũng như Vũ sao? Sao ta lai đặt truyện này? Hoàn toàn bịa đặt, nhưng một biểu hiện rất hay. Than ôi! Vì nghệ thuật! Ta thấy vật giá cao lên vòn vọt, nhất nhất cái gì cũng đắt cả, ta cứ mơ mộng dài thơ mãi sao?" (1)
Vũ Như Tô là tác phẩm lớn nhất của Nguyễn Huy Tưởng. Bạn bè đồng nghiệp đều chung đánh giá như vậy và bản thân ông cũng tâm đắc nhất với nó trong toàn bộ sáng tác của mình(2). Tuy nhiên, là tác phẩm lớn nhất thể hiện đầy đủ sâu sắc những suy tư dằn vặt của tác giả nên vở kịch không dễ tiếp nhận và tiếp nhận đúng. Chắc hẳn Nguyễn Huy Tưởng đã linh cảm điều này, vì thế sau một năm viết xong vở kịch khi lấy ra chép lại ông đã viết thêm đề tựa nói rõ ý mình một cách trực tiếp, cụ thể hơn, ngõ hầu để người đọc thấu hiểu mình. Qua linh cảm của ông, nếu có, đã không dối lừa.
2. Từ trước đến nay Vũ Như Tô thường được lý giải dưới góc độ nghệ sĩ và quyền lực. Theo đó nhân vật kiến trúc sư họ Vũ ở đầu vở kịch được khen và thái độ cương quyết chối bỏ việc xây Cửu trùng đài cho một tên bạo chúa hôn quân và bị chê ở cuối vở vì cứ mãi theo mộng ảo nghệ thuật của mình về dân chúng phẫn nộ nổi lên đốt cháy cả lâu đài đang dở dang. Dựa vào nhân vật, tác giả cũng bị khen chê như vậy, đầu là tiến bộ cuối là hạn chế. Nguyên nhân sự thay đổi thái độ của họ Vũ các nhà nghiên cứu bắt ngay cung nữ Đan Thiềm với lời "xúi giục" mang tính chất "vị nghệ thuật" của Đan Thiềm, nhà nghệ thuật quên mất "quan điểm lập trường" để đến nỗi chuốc lấy bi kịch. Kết luận: Nguyễn Huy Tưởng qua kịch Vũ Như Tô đã bộc lộ tư tưởng đúng đắn là: "Nghệ thuật không thể đem phục vụ cho bọn thống trị bạo tàn, nghệ thuật không thể đi ngược lại quyền lợi của quần chúng nhân dân", mặc dù "điều băn khoăn trong tâm tư Nguyễn Huy Tưởng chưa được giải quyết thỏa đáng. Ấy là số phận và triển vọng của tài năng nghệ thuật khi gắn bó với quần chúng".(3)
Hiển nhiên, phương diện nghệ sĩ - quyền lực là một nội dung của kịch Vũ Như Tô, nhưng không phải là nội dung chính. Nếu Nguyễn Huy Tưởng nhằm vào nội dung này là chủ yếu thì ông sẽ phải đẩy tới xung đột giữa Lê Tương Dực và Vũ Như Tô, phải thể hiện xung đột đó đến cao trào và trình bày cái kết cục của nó trong tương quan nhà vua áp chế và nhà nghệ sĩ mất tự do. Ở đây không hẳn là thế. Vũ Như Tô lúc đầu cự tuyệt xây Cửu trùng đài cho vua Hồng Thuận, dầu chết cũng cam, nhưng khi được lời khuyên của Đan Thiềm thì họ Vũ tỉnh óc u mê, liền đồng ý nhận làm. Vì sao vậy? Vũ Như Tô say sưa với Cửu trùng đài, lôi kéo được nhiều hiệp thợ tài khéo đến giúp mình, thuyết phục họ đem tài năng xây dựng công trình, nhưng cuối cùng chính các người thợ đã nổi lửa đốt cháy Cửu trùng đài. Vì sao vậy? Trả lời hai câu hỏi "vì sao" này là tìm đến nội dung chính của vở kịch xuất sắc của Nguyễn Huy Tưởng, là hiểu được tư tưởng gửi gắm của tác giả. Chìa khóa để hiểu là nằm ở câu cuối cùng của lời tựa: "Cầm bút chẳng qua cùng một bệnh với Đan Thiềm".
3. Bệnh Đan Thiềm là gì?
Nàng cung nữ có quầng mắt thâm khiến Vũ Như Tô thoạt gặp đoán là "người trong túy hương mộng cảnh", nhưng họ Vũ giật mình ngay khi nghe nàng nói "đôi mắt thâm quầng này là do những lúc thức khi người ngủ, khóc khi người cười, thương khi người ghét" và nhận ra nàng là người đồng bệnh với mình. Nàng chính là kẻ sĩ. Câu nói của nàng với Vũ Như Tô là đòi hỏi tự thực hiện trọn vẹn của kẻ sĩ tài năng mang trong mình trước trời đất, trước vĩnh hằng. "Ông có tài, tài ấy phải đem cống hiến cho non sông, không nên để mục nát với cỏ cây. Ông cứ xây lấy một tòa đài cao cả. Vua Hồng Thuận và lũ cung nữ kia rồi mất đi nhưng sự nghiệp kia còn lại muôn đời. Dân ta nghìn thu được hãnh diện, không phải thẹn với những cung điện đẹp nước ngoài, thế là đủ. Hậu thế sẽ xét công cho ông và nhớ ơn ông mãi mãi. Ông hãy nghe tôi làm cho đất Thăng Long này thành nơi kinh kỳ lộng lẫy nhất trần gian". Cái sự phục vụ vua chúa, Đan Thiềm coi là tiểu tiết, đó chỉ là phương tiện để kẻ sĩ thi thố tài năng hiến mình cho non sông. Họ Vũ nghe lời nàng sáng ra, hai kẻ đồng bệnh hiểu ra và hiểu cái thiên chức đồng bệnh nơi mình. Từ phút đó Cửu trùng đài đối với Vũ Như Tô không còn là tòa lâu đài của tên bạo chúa nữa, nó đã thành biểu tượng cái đẹp mà kẻ sĩ phải dốc tài vươn tới, nó thành cái đích sống mà vì đấy kẻ sĩ được sinh ra.
Bệnh Đan Thiềm, vì vậy là cái khao khát được thăng hoa sáng tạo những tài năng mang trong người. Vũ Như Tô cự tuyệt nhà vua là do hoàn cảnh buộc phải cự tuyệt nhưng thực chất một đời Vũ trau dồi tài nghệ chỉ để mong được xây Cửu trùng đài, cho nên khi được lời khai mở của Đan Thiềm thì đời họ Vũ đã hóa làm một với công trình ao ước ấy, thậm chí tòa đài còn quý hơn cả cuộc đời Vũ Như Tô không chạy trốn loạn quân loạn quan là vì thế, vì đang trong cơn cực điểm sáng tạo, sáng tạo quên mình, quên chết, như Acsimét, như Lavoadiê. Trong sáng tạo người nghệ sĩ tự do tuyệt đối (còn việc nghệ sĩ có được tự do để sáng tạo hay không lại là vấn đề khác). Và khi Cửu trùng đài bốc lửa thì họ Vũ biết đời mình thế là hết và cũng không thiết đời mình nữa. "Đốt thực rồi! Đốt thực rồi! Ôi đảng ác! Ôi muôn phần căm giận! Trời ơi! Phú cho ta cái tài làm gì! Ôi mộng lớn! Ôi Đan Thiềm! Ôi Cửu trùng đài!". Tiếng kêu rú tuyệt vọng của Vũ Như Tô không chỉ là bi kịch của riêng nhân vật này.
Lửa cháy Cửu trùng đài chứng thực một nỗi đau khác của Đan Thiềm. Trước nguy cơ đám đông dân binh bất bình nổi dậy nàng đã hai lần van nài họ Vũ trốn lánh đi, đừng để vạ vào thân mà phí uổng tài năng, bởi vì đám đông nông nổi không hiểu biết công việc sáng tạo, không phân biệt phải trái dễ sinh tàn ác. Quả thật, cuối cùng trong cơn giận dữ của đám đông thì cả Vũ Như Tô và Đan Thiềm đều chết, Cửu trùng đài tan thành tro bụi, đất nước mất đi một kỳ quan đáng tự hào. Quyền lực là một nguy cơ, đám đông không quyền lực cũng là một nguy cơ đối với nghệ thuật. Bi kịch ấy Nguyễn Huy Tưởng xót xa đau đớn trong cơn đồng bệnh với nàng cung nữ lạ đời.
4. Trong lời tựa Nguyễn Huy Tưởng đã tóm tắt nội dung chính vở kịch bằng ba câu hỏi buộc phải lựa chọn đầy băn khoăn, tiếc nuối, đặc biệt nhắc lại hai lần nhức nhối câu: "Chẳng biết Vũ Như Tô phải hay những kẻ giết Như Tô phải?". Ông bảo là ông chẳng biết. Thực ra cái ý của ông thể hiện qua nhân vật và bộc lộ trên lời tựa thì đã rõ: ông cảm phục sức sống của dân Việt đồng thời lại tủi hổ nỗi thiệt thòi của dân Việt. Đất nước đâu thiếu người tài, vậy mà chỉ vì quần quật lo sống nên không phát triển văn hóa nghệ thuật bằng người. Trước thực tế lịch sử có người cầm bút thiết tha yêu dân yêu nước ngậm ngùi thấy mình cùng chung căn bệnh của Đan Thiềm cũng là dễ hiểu.
5. Tôi ghi lại ở đây niềm ngưỡng mộ và kính phục nhà văn trẻ Nguyễn Huy Tưởng ba mươi tuổi những ngày này mùa hè nửa thế kỷ trước đã gọi ra căn bệnh mang tên nàng cung nữ cách nay hơn bốn trăm năm cho những ai chân tài chân tình đồng bệnh tương liên. Bệnh này mong được lây, không mong chữa trị. Và tôi cố hình dung ngược thời gian năm mươi năm để bâng quơ tự hỏi: Sao hồi đó người ta trẻ thế mà nghĩ được thế và được nghĩ thế. Hỏi vậy là tôi đã mang bệnh Đan Thiềm rồi chăng? Tôi chẳng biết.
5/1992
P.X.N.
(TCSH53/01&2-1993)
-----------------
(1) Theo tài liệu của gia đình nhà văn cung cấp.
(2) Xem sách: Nguyễn Huy Tưởng. Văn và Người. NXB Hội Nhà Văn, 4.91.
(3) Hà Minh Đức. Lời giới thiệu tuyển tập Nguyễn Huy Tưởng. Tập 1 NXB Văn học, 4.1984.
PHẠM PHÚ PHONGTrước khi có Hoa nắng hoa mưa (NXB Thanh Niên, 2001), Hà Huy Hoàng đã có tập Một nắng hai sương (NXB Văn Nghệ TP Hồ Chí minh, 1998) và hai tập in chung là Một khúc sông Trà (NXB Văn nghệ TP Hồ Chí Minh) và Buồn qua bóng đuổi (NXB Văn hoá Dân tộc, 2000). Đã có thơ đăng và giới thiệu trên các báo Văn nghệ Trẻ, Văn nghệ TP Hồ Chí Minh, Lao động, Người lao động, các tập san, tạp chí Thời văn, Tiểu thuyết thứ bảy, Cẩm thành hoặc đăng trong các tuyển thơ như Hạ trong thi ca (1994), Lục bát tình (1997), Thời áo trắng (1997), Ơn thầy (1997), Lục bát xuân ca (1999)...
Hoàng Phủ Ngọc Tường. Sinh ngày 9 tháng 9 năm 1937. Quê ở Triệu Long, Triệu Hải, Quảng Trị. Năm 1960, tốt nghiệp khóa I, ban Việt Hán, Trường đại học Sư phạm Sài Gòn. Năm 1964, nhận bằng cử nhân triết Đại học Văn khoa Huế. Năm 1960 - 1966, dạy trường Quốc Học Huế. Từng tham gia phong trào học sinh, sinh viên và giáo chức chống Mỹ - ngụy đòi độc lập thống nhất Tổ quốc. Năm 1966 - 1975, nhà văn thoát li lên chiến khu, hoạt động ở chiến trường Trị Thiên. Sau khi nước nhà thống nhất, từng là Chủ tịch Hội Văn nghệ Quảng Trị, Tổng biên tập Tạp chí Cửa Việt.
ANH DŨNGLTS: Kết hợp tin học với Hán Nôm là việc làm khó, càng khó hơn đối với Phan Anh Dũng - một người bị khuyết tật khiếm thính do tai nạn từ thuở còn bé thơ. Bằng nghị lực và trí tuệ, anh đã theo học, tốt nghiệp cử nhân vật lý lý thuyết trường Đại học Khoa học Huế và thành công trong việc nghiên cứu xây dựng hoàn chỉnh bộ Phần mềm Hán Nôm độc lập, được giải thưởng trong cuộc thi trí tuệ Việt Nam năm 2001.Sông Hương xin giới thiệu anh với tư cách là một công tác viên mới.
SƠN TÙNGLTS: Trong quá trình sưu tầm, tuyển chọn bài cho tập thơ Dạ thưa Xứ Huế - một công trình thơ Huế thế kỷ XX, chúng tôi nhận thấy rằng, hầu hết các nhà thơ lớn đương thời khắp cả nước đều tới Huế và đều có cảm tác thơ. Điều này, khiến chúng tôi liên tưởng đến Bác Hồ. Bác không những là Anh hùng giải phóng dân tộc, là danh nhân văn hoá thế giới mà còn là một nhà thơ lớn. Các nhà thơ lớn thường bộc lộ năng khiếu của mình rất sớm, thậm chí từ khi còn thơ ấu. Vậy, từ thời niên thiếu (Thời niên thiếu của Bác Hồ phần lớn là ở Huế) Bác Hồ có làm thơ không?Những thắc mắc của chúng tôi được nhà văn Sơn Tùng - Một chuyên gia về Bác Hồ - khẳng định là có và ông đã kể lại việc đó bằng “ngôn ngữ sự kiện” với những nhân chứng, vật chứng lịch sử đầy sức thuyết phục.
NGUYỄN KHẮC PHÊAnh Hoài Nguyên, người bạn chiến đấu của nhà văn Thái Vũ (tức Bùi Quang Đoài) từ thời kháng chiến chống Pháp, vui vẻ gọi điện thoại cho tôi: “Thái Vũ vừa in xong TUYỂN TẬP đó!...” Nhà văn Thái Vũ từng được bạn đọc biết đến với những bộ tiểu thuyết lịch sử đồ sộ như “Cờ nghĩa Ba Đình” (2 tập - 1100 trang), bộ ba “Biến động - Giặc Chày Vôi”, “Thất thủ kinh đô Huế 1885”, “Những ngày Cần Vương” (1200 trang), “Thành Thái, người điên đầu thế kỷ” (350 trang), “Trần Hưng Đạo - Thế trận những dòng sông” (300 trang), “Tình sử Mỵ Châu” (300 trang)... Toàn những sách dày cộp, không biết ông làm “tuyển tập” bằng cách nào?
MINH QUANG Trời tròn lưng bánh tét Đất vuông lòng bánh chưng Dân nghèo thương ngày Tết Gói đất trời rưng rưng...
NGUYỄN THỊ THÁITôi không đi trong mưa gió để mưu sinh, để mà kể chuyện. Ngày ngày tôi ngồi bên chiếc máy may, may bao chiếc áo cho người. Tôi chưa hề may, mà cũng không biết cách may một chiếc Yêng như thế nào.
Nhà thơ Hải Bằng tên thật là Vĩnh Tôn, sinh ngày 3 tháng 2 năm 1930, quê ở thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Ông mất ngày 7 tháng 7 năm 1998.
NGUYỄN VĂN HOACuốn sách: "Nhớ Phùng Quán" của Nhà xuất bản Trẻ, do Ngô Minh sưu tầm, tuyển chọn và biên soạn với nhiều tác giả phát hành vào quý IV năm 2003. Cuốn sách có 526 trang khổ 13x19cm. Bìa cứng, in 1000 cuốn. Rất nhiều ảnh đẹp của Nguyễn Đình Toán - nhà nhiếp ảnh chân dung nổi tiếng của Việt nam. Đơn vị liên doanh là Công ty Văn hoá Phương Nam.
ĐÀ LINHĐể có trận quyết chiến chiến lược Điện Biên Phủ, trước đó quân đội Nhân dân Việt Nam đã có những trận đánh để đời mở ra những khả năng to lớn về thế và lực cho chúng ta. Trong đó Trận chiến trên đường (thuộc địa) số 4 - biên giới Cao Bắc Lạng 1950 là một trận chiến như vậy.
HOÀNG VĂN HÂNLướt qua 30 bài thơ của Ngô Đức Tiến trong “Giọng Nghệ”, hãy dừng lại ở những bài đề tài tình bạn. Với đặc điểm nhất quán, bạn của anh luôn gắn liền với những hoài niệm, với những địa chỉ cụ thể, về một khoảng thời gian xác định. Người bạn ấy hiện lên khi anh “nghĩ về trường” “Thăm trường cũ”, hoặc là lúc nhớ quá phải “Gửi bạn Trường Dùng” “ Nhớ bạn Thanh Hoá”. Bạn của anh gắn với tên sông, tên núi: sông Bùng, sông Rộ, Lạt, Truông Dong, Đồng Tháp.
FAN ANHTrên thế gian này tồn tại biết bao nhiêu báu vật, hoặc những huyền thoại về báu vật, thì cũng gần như hiện hữu bấy nhiêu nỗi đau và bi kịch của con người vốn dành cả cuộc đời để kiếm tìm, bảo vệ, chiếm đoạt hay đơn giản hơn, đặt niềm tin vào những báu vật ấy. Nhẫn thạch (Syngué sabour - Pierre de patience) của Atiq Rahimi trước tiên là một báu vật trong đời sống văn học đương đại thế giới, với giải thưởng Goncourt năm 2008, sau đó là một câu chuyện về một huyền thoại báu vật của những người theo thánh Allad.
KIM QUYÊNSinh năm 1953 tại Thừa Thiên (Huế), tốt nghiệp Đại học Sư phạm Huế năm 1976, sau đó về dạy học ở Khánh Hoà (Nha Trang) hơn 10 năm. Từ năm 1988 đến nay, nhà thơ xứ Huế này lại lưu lạc ở thành phố Hồ Chí Minh, tiếp tục làm thơ và viết báo. Chị là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hiện nay là biên tập viên Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật của Sở Thông tin Văn hoá thành phố Hồ Chí Minh.
VÕ QUANG YẾN Tôi yêu tiếng nước tôi Từ khi mới ra đời làm người Phạm Duy
PHẠM NGUYÊN TƯỜNGKhao khát, đinh ninh một vẻ đẹp trường tồn giữa "cuộc sống có nhiều hư ảo", Vú Đá, phải chăng đó chính là điều mà kẻ lãng du trắng tóc Nhất Lâm muốn gửi gắm qua tập thơ mới nhất của mình? Bài thơ nhỏ, nằm nép ở bìa sau, tưởng chỉ đùa chơi nhưng thực sự mang một thông điệp sâu xa: bất kỳ một khoảnh khắc tuyệt cảm nào của đời sống cũng có thể tan biến nếu mỗi người trong chúng ta không kịp nắm bắt và gìn giữ, để rồi "mai sau mang tiếng dại khờ", không biết sống. Cũng chính từ nhận thức đó, Nhất Lâm luôn là một người đi nhiều, viết nhiều và cảm nghiệm liên tục qua từng vùng đất, từng trang viết. Câu chữ của ông, vì thế, bao giờ cũng là những chuyển động nhiệt thành nhất của đời sống và của chính bản thân ông.
MINH ĐỨC TRIỀU TÂM ẢNHTôi nghe rằng,Rạch ròi, đa biện, phân minh, khúc chiết... là ngôn ngữ khôn ngoan của lý trí nhị nguyên.Chan hoà, đa tình, niềm nỗi... là ngôn ngữ ướt át của trái tim mẫn cảm.Cô liêu, thuỷ mặc, bàng bạc mù sương, lấp ló trăng sao... là ngôn ngữ của non xanh tiểu ẩn.Quán trọ, chân cầu, khách trạm, phong trần lịch trải... là ngôn ngữ của lãng tử giang hồ.Điềm đạm, nhân văn, trung chính... là ngôn ngữ của đạo gia, hiền sĩ.
MAI VĂN HOANTập I hồi ký “Âm vang thời chưa xa” của nhà thơ Xuân Hoàng ra mắt bạn đọc vào năm 1995. Đã bao năm trôi qua “Âm vang thời chưa xa” vẫn còn âm vang trong tâm hồn tôi. Với tôi, anh Xuân Hoàng là người bạn vong niên. Tôi là một trong những người được anh trao đổi, trò chuyện, đọc cho nghe những chương anh tâm đắc khi anh đang viết tập hồi ký để đời này.
NGUYỄN KHẮC PHÊ giới thiệuNhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhà phê bình Hoài Thanh (1909-2009)Chúng ta từng biết cố đô “Huế Đẹp và Thơ” một thời là nơi hội tụ các văn nhân, trong đó có những tên tuổi kiệt xuất của làng “Thơ Mới” Việt Nam như Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên…; nhưng nhà phê bình Hoài Thanh lại đến với Huế trong một hoàn cảnh đặc biệt và có thể nói là rất tình cờ.
LÊ TRỌNG SÂM giới thiệuBà sinh ra và lớn lên ở Painpol và Saint-Malo, một đô thị cổ vùng Bretagne, miền đông bắc nước Pháp. Học trung cấp và tốt nghiệp cử nhân văn chương ở thành phố Nice, vùng xanh da trời miền nam nước Pháp. Là hội viên Hội nhà văn Pháp từ năm 1982, nay bà đã trở thành một trong số ít nhà văn Châu Âu đã tiếp thu và thâm nhập sâu sắc vào rất nhiều khía cạnh của văn hoá Việt Nam.
MAI VĂN HOAN giới thiệu Vĩnh Nguyên tên thật là Nguyễn Quang Vinh. Anh sinh năm 1942 (tuổi Nhâm Ngọ) ở Vĩnh Tuy, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Bố anh từng tu nghiệp ở Huế, ông vừa làm thầy trụ trì ở chùa vừa bốc thuốc chữa bệnh cho người nghèo. Thuở thiếu thời anh đã ảnh hưởng cái tính ngay thẳng và trung thực của ông cụ. Anh lại cầm tinh con ngựa nên suốt đời rong ruổi và “thẳng như ruột ngựa”.