Ảnh: minhkhai.vn
Các cụ sành điệu ở Huế thường bảo tôi: “Muốn giới thiệu cái hương vị các món ăn Huế phải viết một cuốn sách nghìn trang kia!” Nhà địa lý nổi tiếng Trần Đình Giản làm một cái tổng kết nhỏ đã nhận thấy trong ba ngàn món ăn Việt Nam có đến 1.700 món ăn Huế. Chị Hoàng Thị Kim Cúc, giáo viên dạy gia chánh lâu năm gồm tất cả những bài giảng của chị cho học sinh trường Đồng Khánh (cũ) in thành một cuốn sách ngót ba trăm trang với nhan đề - “Món ăn nấu lối Huế”. Trong cuốn sách này chị “không biên chép tất cả các món ăn cao lương mỹ vị” (Lời nói đầu) mà chị chỉ “soạn lại những món ăn thường thường mà ngày nào chúng ta cũng cần đến” mà thôi. Những “món ăn thường thường” ấy diễn ra trong dân gian bốn mùa xuân hạ thu đông kê trong bản mục lục cũng đã ngót nghét tới con số 600. Muốn giới thiệu hương vị Huế với khách du lịch đâu phải chỉ thu gọn trong các món ăn dân gian ấy mà phải có những món cao lương mỹ vị, những bữa “ngự thiện” (bữa cơm vua ăn). Về diện tích, Huế là một thành phố nhỏ. Nhưng thiên nhiên đã dành cho Huế có đủ sông dài, phá rộng, biển sâu, núi cao, rừng rậm, đồng bằng phì nhiêu. Lại ở vào vị trí trung độ của nước Việt, trong các khu vườn Huế có hồng tiến của Lạng Sơn sum suê quả ngọt bên cạnh măng cụt Lái Thiêu (miền Nam) chi chít trái thơm. Buổi sáng ra chợ Đông Ba các bà nội trợ có thể mua tất cả những sơn hào hải vị mới đánh bắt được đêm qua. Đi khắp các đô thị nằm dọc theo cái hình chữ S nước Việt này không mấy nơi có được như thế. Phẩm vật của món ăn Huế tươi, phong phú, bốn mùa đều có. Nhưng món ăn Huế ngon còn chính vì bàn tay nấu ăn có truyền thống của người phụ nữ Huế. Đúng như thế, lúc dạy gia chánh ở trường Đồng Khánh, chị Hoàng Thị Kim Cúc đã từng nhắc nhở học sinh: “Đồ ăn thường không cần gì nem công chả phượng, mâm cao, cổ đầy mới ngon, mới khéo. Rau dưa cá mắm tuy trông có vẻ thanh đạm quê mùa nhưng nếu khéo tay, biết châm chế biết điểm vào một chút ý tứ thông minh, biết cách nêm nấu cho vừa miệng thì những món ăn tầm thường kia sẽ thành những món ăn quý hóa ngon lành, có một hương vị riêng dễ dùng hơn cá thịt” (1) Nhớ lại những ngày đất nước bị ngoại xâm, đời sống tinh thần của đồng bào ta chao đảo trước cái họa xâm nhập của văn hoá nô dịch của thực dân, đế quốc, lúc ấy các nhà yêu nước đã biết sử dụng chuyện nấu ăn Huế để giữ lại tình tự yêu nước cho đồng bào. Năm 1926 cụ Phan Bội Châu đã gợi ý bà Đạm Phương mở trường Nữ công học hội dạy cho phụ nữ Huế nấu ăn và qua đó tuyên truyền yêu nước. Nhiều phụ nữ Huế hoạt động xã hội và hoạt động yêu nước sau này đã xuất thân từ trường học này (như các bà Nguyễn Đình Chi, Trần Thị Như Mân, Hoàng Thị Vệ…) Ngày nay giở lại chồng sách cũ, người ta còn tìm được nhiều tư liệu nói về chuyện nấu ăn Huế. Từ đầu thế kỷ XX bà Trương Thị Bích - con dâu của nhà thơ Miên Thẩm, đã viết cuốn Thực Phổ Bách Thiên (Cent Recettes de Cuisine Annamite - Imprimerie Tonkinoise, Hà Nội, 1915), để dạy cho con nấu ăn. Bà Bích đã dạy con gái nấu từ những món ăn đơn giản phổ thông (rau khoai, rau muống luộc) cho đến những món ăn sang trọng nhất (gỏi dê, thấu thỏ). Cách nấu mỗi món ăn được tóm tắt trong một bài thơ bốn câu. Tôi xin chép ra đây vài bài: NẤU CƠM Gạo vút nồi chùi, nước kém hai Cơm sôi, lửa bớt, sế đừng sai Vung trên lá dưới hơi vừa kín, Bốn khắc xây vần chín dẻo dai. MẮM NÊM CÁ NỤC Nục nhỏ làm nên lắm kẻ ưa Đong ngang chục cá, muối hai, vừa Ghè khô nhận chặt phơi mươi bữa Gió bảy mùi thơm biết chín chưa. TRÉ HEO Thịt này làm tré phải ram da Tỏi cựu, gừng non xắt rối ra Thính, muối, mè, đường đều trộn bóp Gói bằng lá ổi, bó tranh tra. Có biết bao thơ văn ngợi ca nghệ thuật nấu ăn Huế. Đã từ lâu lắm rồi trong ca nhạc Huế đã lưu hành bài Nam ai này: Nem công thấu thỏ xôi vò, nham bò trứng gà lộn, khum lệt xào lươn, bó sổ trâu. Chiên cua gạch hầm câu, cao lầu kho tàu thịt quay; dưa giá kiệu thịt phay, gầm-ghi cày măng cày. Hon hôn nướng sẻ um cò tao sò mực trộn Gân chân vịt giò nai, cháo hải sâm. Kim châm da bì, bánh mì tây. Rượu dầm cam bồ đào; chọn hường leo (?) su sê chế điếu (?) Liên tử bình ba tiêu, chánh hoài ý-dỉ an-la, ba-la-mật phổ ma, ô-long liên trà. (Cố đô Huế, 1971, tr.173). Tác giả lời ca Nam ai này đã có nhiều cố gắng giới thiệu các món ăn Huế, tuy vậy không phải tất cả những món ăn nổi tiếng của Huế đã được nhắc đến. Người nấu ăn Huế cố gắng nấu ăn làm sao cho ngon miệng, tiết kiệm nhưng trước hết là phải nấu và múc dọn ra mâm làm sao mới trông đã cảm thấy”ngon mắt” dạ dày kích thích muốn ăn ngay. Tài hoa của người nấu bộc bạch ra ở chỗ này. Người ta rất chú trọng đến hình khối màu sắc và cách đặt các món ăn cạnh nhau. Bên cạnh cái bánh ít trắng gói bằng lá chuối đã nấu chín là màu xanh tươi rói của lá chuối sống, khuôn lá dừa sống gói bánh su sê… Xem các bà nội trợ sắp một đĩa rau sống ta càng thú vị hơn. Chung quanh dĩa sắp chuối chát xắt mỏng hình tròn, màu trắng tinh (có lẽ tượng trưng mặt trời); vòng trong sắp khế lát hình ngôi sao năm cánh, màu vàng (tượng trưng cho tinh tú); vòng thứ ba xếp vả, hình bán nguyệt, trong lòng hơi hồng hồng (trăng non); chính giữa xồm xoàm một dúm rau thơm xanh ngắt. Trên hết là mấy sợi ớt tươi đỏ thắm (có lẽ là mây hồng) (?). Một dĩa rau mà có đến chừng ấy hình khối và màu sắc, thử hỏi một mâm tiệc ở Huế có đủ sơn hào hải vị nó phong phú và đẹp mắt đến chừng nào! Tôi nhớ có một lần bà nội tôi cúng đất. Lúc bà vừa đặt con gà luộc vàng hươm lên bàn thì bà liền chạy ra vườn bẻ một nạm bông phượng đỏ thắm cắm vào cánh con gà luộc. Tôi thắc mắc: “Bàn thờ đã có hoa rồi mệ còn cắm thêm bông phượng làm chi nữa?” Bà tôi đáp: “Cắm thêm bông phượng không thôi trông con gà nó trống quá!”. Lúc đó tôi chưa hiểu vì sao. Cho mãi đến sau này tôi mới hiểu đó là cách sử dụng màu tương phản của người Huế. Màu đỏ hoa phượng đã làm cho màu vàng con gà rôm lên, tạo cảm giác ngon hơn. Nếu khách ăn là một nhà khoa học nghiên cứu về thực phẩm của loài người ngày nay thì họ lại nhìn món ăn Huế ở một khía cạnh khác. Ngày nay thế giới có xu hướng dùng nhiều món ăn lên men. Thức ăn lên men cất giữ lâu, chuyên chở dễ và ăn vào dễ tiêu. Món ăn Huế có rất nhiều món đã lên men. Các loại tương chao dưa mắm muối, các loại nem tré, là những món ăn men hóa đã đành, nhiều món thông thường - đặc biệt là món chay, cũng được men hóa. Chỉ từ bột mì, mít non, bắp non, đậu khuôn đã được ủ men, các bà nội trợ Huế có thể chế biến thành những món chả lụa, cá thu, cá bống, thịt gà xé phay… người ăn không rành cầm đũa cứ tưởng thật. Những món ăn lên men của Huế nổi tiếng khắp nơi có nhiều: men Huế, tré, tôm chua, chao, tương phố Lữ… Cách đây hàng thế kỷ, thể thức nấu nướng các món ăn Huế đã được tiêu chuẩn hóa, đã viết thành sách. Nhưng chưa có sách vở nào viết về cách dùng các món ăn. Cách dùng này trong dân gian đã được chuẩn hóa rất cao. Mỗi món ăn kèm theo một loại nước chấm đặc biệt, có hàng trăm món ăn thì cũng có hàng trăm loại nước chấm kèm theo. Một chị đi bán bánh dạo, với một nách bánh mà đã có hàng bốn năm thứ nước chấm. Bánh bột lọc nước mắm mặn, bánh nậm, bánh lá nước mắm nhạt hơn, bánh bèo nước mắm hơi ngọt ngọt, đến bánh ướt thì nước chấm hoàn toàn ngọt. Cách dùng vị cay của ớt cũng được chuẩn hóa. Ăn bánh nậm phải dùng ớt trái còn xanh, ăn ram phải dùng ớt chín luộc vằm nhỏ. Tùy theo món ăn mà dùng ớt trái xanh, ớt trái chín, ớt bột, ớt màu, ớt khô, ớt vằm, ớt xắt, ớt xé, ớt đâm, ớt tương, ớt dầm dấm, ớt dầm muối v.v… Ăn Huế đã trở thành một nghệ thuật. (Có lẽ vì thế mà ông bà ngày xưa thường nhắc nhở con cháu: “phải học ăn, học nói” chăng?). Trong hội họa dân gian Huế, ông cha ta có tài đặt hai màu cạnh nhau để tạo ra một màu thứ ba rất linh hoạt (gọi là phương pháp hòa màu trong không gian - mélange optique). Trong cách ăn của người Huế cũng có cách ăn ghép để tạo ra những vị ngon, gia giảm chua cay mặn nhạt thơm béo là tùy người ăn. Ăn thịt ba chỉ xắt phay phải kèm theo chuối chát, khế, vả và tôm chua; ăn chay phải dùng bát to và trộn nhiều thứ ăn một lần. Và, dù là đất cựu kinh; thế nhưng Huế không phải là một địa phương giàu có. Muốn được ăn ngon, mặc đẹp, người dân phải tiết kiệm, phải tính toán rất chi ly. Người nội trợ xách rổ đi chợ phải biết chọn mua những thức ăn theo mùa. Mùa xuân mát mẻ vui tươi ra chợ Đông Ba rau, đậu, cà, mướp, ớt, bí, bầu, mít, hành ngò không thiếu thứ gì. Có nhiều thứ lạ như cua khớp, tôm đất, mực tươi, chình, khuyết, chim sẻ cùng các loại cá sông. Về mùa hè thì cá biển đầy chợ. Cá sông như cá thệ, cá bống, cá kình, cá ong, tôm sú, tôm rằn, tôm gân, cua gạch ngon hơn các mùa khác. Vịt về tháng năm là chính mùa ngon nhất. Mùa thu cá biển bắt đầu hiếm nhưng cá đối, cá dìa, cá mòi, cá dầy thì ngon hơn lúc nào hết. Mùa đông, Huế mưa lạnh cá biển rất hiếm, phần lớn ăn cá sông. Khách du lịch đến Huế vào mùa đông sẽ được ăn chim mỏ giác, chim nghịch rất thích. Dân ca Huế có câu: Anh đã từng vô Nam ra Bắc Thấy nhiều nơi cảnh sắc cũng xinh Đi đâu mình cũng nhớ mình Nhớ sông Hương gió mát, nhớ non Bình trăng trong. Sở dĩ người Huế đi đâu “mình vẫn nhớ mình” vì họ nhớ cái phong vị Huế lồng trong cảnh sắc tuyệt đẹp của quê hương. Phong vị đó là một di sản văn hoá vật chất của người Việt Nam. Huế, 4-1983. N.Đ.X (1/5&6-83) ---------- (1). Hoàng Thị Kim Cúc, Món ăn nấu lối Huế, Khai trí, Sg. 1970. Lời nói đầu. |
Bà Francoise Corrèze - đảng viên Đảng Cộng sản Pháp, là một chiến sĩ chống phát xít, một người bạn của Việt Nam từ nhiều năm nay. Sau những chuyến đi thăm nước ta trong chiến tranh cũng như từ ngày đất nước thống nhất, bà đã viết nhiều tác phẩm về Việt Nam. Lần đầu tiên đến Huế đầu năm 1985, bà đã ghi lại những cảm nghĩ của mình. Chúng tôi xin giới thiệu một số đoạn sẽ được in trong cuốn sách viết về thanh niên Việt Nam bằng tiếng Pháp.
PHAN THUẬN ANNgọ Môn năm cửa chín lầu,Cột cờ ba cấp, Phu Văn Lâu hai tầng.
LÊ MINH PHONGDọc theo đôi bờ Sông Hương, nơi có những công viên quyến rũ là điểm trưng bày của một số công trình nghệ thuật.
NHỤY NGUYÊN(Xây dựng Thừa Thiên Huế trở thành thành phố trực thuộc trung ương)
LÊ PHÙNGSau nhiều ngày cùng nhau trăn trở - nghĩ suy - hiệp lực - hiệp tâm của những anh, chị em nhạc sĩ ở Huế, Nhạc Quán đã chính thức trình làng với công chúng yêu thích âm nhạc tại Huế vào lúc 20h, ngày chủ nhật (02/01/2011) là ngày Đinh Tỵ (nguyệt đức hợp, tế tự, đính hôn) trong tiết trời vào xuân của Huế, có sáng nắng chiều mưa, có gió về đêm, có lòng người ấm áp, có không gian lãng mạn, trữ tình.
HỒ VĨNHMới đây trong quá trình sưu tầm tư liệu Hán Nôm tại Cố đô Huế, chúng tôi tìm thấy được một văn bản có liên quan đến Phường Đúc Huế.
TƯỜNG THITôi trở lại Hương Trà bằng ký ức của hơn 20 năm trước, trên con đường đất băng qua những vườn thanh trà trĩu quả ven con sông Bồ thơ mộng để đến làng Lại Bằng, xã Hương Vân. Một xã tiếp giáp núi và đồng bằng, nơi đã ghi lại dấu ấn lịch chống giặc ngoại xâm của Thừa Thiên Huế - địa đạo Khe Trái.
NGUYỄN ĐẮC XUÂNTrong những năm gần đây, Huế đã được các nhà đông phương học và khách du lịch trong nước và ngoài nước lưu ý.
MAI KHẮC ỨNGLăng Minh Mạng nằm dưới chân núi Cẩm Kê thuộc thôn La Khê làng An Bằng huyện Hương Trà cũ, nay là thôn Liên Bằng, xã Hương Thọ, thành phố Huế. Địa thế dải đất này rất đẹp. Hiện thời cây cối ở chung quanh đã lùi xa để lại những khoảng trống nối dài trên các triền đồi thoai thoải, khu lăng trở nên lẻ loi hơn.
LÊ HUỲNH LÂMCó lẽ một trong những loài động vật gần gũi, gắn bó với người dân xứ Huế trong mọi thời cuộc là loài hến. Cho dù trải qua bao thăng trầm, bao biến cố trên mảnh đất nhỏ bé này, mọi thứ có thể thịnh suy nhưng hến vẫn trường tồn. Trường tồn như một nét văn hóa thầm lặng, khiêm tốn, không khua trương, ồn ào,… mà âm thầm tỏa ngát hương.
PHAN HỨA THỤYChùa Thiên Mụ là một công trình kiến trúc có qui mô lớn và xuất hiện khá sớm trong quá trình hình thành phát triển của văn hoá Phú Xuân. Cũng như phần lớn các công trình kiến trúc cổ khác, chùa Thiên Mụ từ khi mới được xây cất trở về sau lần lượt đã được dựng nhiều tấm bia, hoặc để ghi lại công việc tu tạo, hoặc đề thơ vịnh cảnh, hoặc ghi cảm tưởng trong những lần vãn cảnh chùa của một số vua chúa nhà Nguyễn.
NGUYỄN ĐÌNH HÒE VÀ L.CADIÈRE(Tiếp theo SH số 5 – tháng 2 - 1984)
NGUYỄN ĐÌNH HÒE VÀ L.CADIÈRE(B.A.V.H. 1992, trang 189-203)HỒ TỊNH TÂM - Từ thời Gia Long, khi xây kinh thành Huế, một nhánh sông đã được ngăn chặn lại ở trên làng Kim Long hiện nay và dòng sông đó bị lấp đi ở một vài nơi, một số nơi khác thì được mở rộng và uốn nắn lại cho đều đặn. Chính một phần của nhánh sông ngày xưa ấy đã tạo ra Hồ Tịnh Tâm, nay ở tại bên trái đường Lục bộ, gần với Cầu kho, hay vùng nhượng địa (cho Pháp ở Mang Cá lớn).
HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNGCó lẽ thiên nhiên đã giữ một vai trò nào đó, thực quan trọng, trong sự tổng hợp nên cái mà người ta có thể gọi là “bản sắc Huế”. Bởi vì thiên nhiên bao giờ cũng biểu hiện một cách nhất quán giữa cái hằng cửu và cái biến dịch, giữa cái biến động và cái tĩnh tại.
MAI KHẮC ỨNGBất chợt. Tưởng như có con lợn chạy giữa sân điện Cần Chánh tại Hoàng thành Huế. Định thần lại tôi đã nhìn thấy chúng trong mấy ô trang trí bên thân hai chiếc vạc đồng đúc thuở Kim Long còn là phủ chúa dưới thời Hiền vương Nguyễn Phúc Tần (1648 - 1687) mà lạc khoản lại ghi Thịnh Đức thứ 8 và Thịnh Đức thứ 10. Bản chú thích bên hai vạc này ghi là đúc năm 1660 và 1662.
L.N.D: Vào năm 1822, dưới triều Minh Mạng, một người Anh là John Crawfurd có dịp đến Huế và được hai người Pháp lúc bấy giờ đang làm quan ở đây là Chaigneau và Vannier hướng dẫn đi thăm Kinh Thành. Dưới đây là những gì mà Crawfurd đã viết về Huế trong ngày viếng thăm ấy: 29-9-1822. Chúng tôi dịch từ bản Pháp ngữ của H.Cossarat trong B.A.V.H. 1933, No1-2, tr.5-10.
PHẠM ĐĂNG TRÍThuở ấy, có nhiều người từ những miền đất màu mỡ nhưng vẫn dời nhà đến ở trên một vùng gò đồi đầy sỏi đá. Nguyên nhân lôi cuốn họ tới đây là do màu sắc thiên nhiên ở chốn này thật là thanh tú, đa dạng và không ngừng thay đổi.
LÊ VĂN HẢOTháng 12 năm 1979 tại thành phố Pitxanulôcơ (Pitsanulok) Thái Lan, ông Tổng Giám đốc Tổ chức Giáo dục Khoa học và Văn hoá của Liên Hiệp Quốc (gọi tắt là UNESCO) đã triệu tập một cuộc họp của những chuyên gia nhằm chuẩn bị cho một Chương trình nghiên cứu các đô thành lịch sử ở châu Á. Chương trình này sẽ nhằm vào một số đô thành cổ kính đã từng đóng những vai trò có ý nghĩa trong sự phát triển và giao lưu của các nền văn hoá ở châu Á.
Chiều 8.6, tại Nam Châu Hội Quán trên vùng cỏ cây Kim Long xứ Huế, GALA TINH HOA SÔNG HƯƠNG đã được tổ chức nhằm tôn vinh Nhà xuất bản Tinh Hoa - Huế.
MẶC KHÁCHHuế nguyên là đất đế đô, nơi sinh trưởng của vua chúa, chốn triều đình quan lại, đa số tao nhân mặc khách đều tụ họp về đây. Do đó mà tiếng nói của xứ Huế, trang nhã thanh tao, có khi lại nặng mùi “bề trên” hoặc kiểu cách đến buồn cười.