Di sản đô thị và cảnh quan cố đô Huế: những thử thách về kinh tế và văn hoá

14:49 17/03/2009

NGUYỄN XUÂN HOATrước khi quần thể di tích cố đô Huế được công nhận là di sản văn hoá thế giới, thành phố Huế đã được nhiều người nhìn nhận là một mẫu mực về kiến trúc cảnh quan của Việt Nam, và cao hơn nữa - là “một kiệt tác bài thơ kiến trúc đô thị” như nhận định của ông Amadou Mahtar M”Bow - nguyên Tổng Giám đốc UNESCO trong lời kêu gọi tháng 11-1981.

Có thể nói cố đô Huế là một tổng thể kiến trúc đô thị có tính đặc trưng của phương Đông, mà từ hệ thống kinh thành, hoàng thành, cung điện, dinh phủ, công thự, lăng tẩm, đình chùa, phố chợ... đến những vùng dân cư truyền thống của kinh thành đều không hề phá vỡ cảnh quan thiên nhiên mà ngược lại, ở đó các công trình kiến trúc đô thị và cảnh quan thiên nhiên đã đạt đến tính hoà điệu rất cao, gây được một ấn tượng thẩm mỹ tinh tế.
Vẻ đẹp hòa điệu giữa kiến trúc đô thị và cảnh quan của Huế, cộng với nếp sống thanh lịch có tính truyền thống của vùng kinh đô cũ đã tạo cho Huế một nét riêng: trầm lắng, đầy chất thơ, có nét quyến rũ mà lại khác xa đồng nội của các vùng quê Việt . Ở đây, sự tinh tế, thanh lịch, chải chuốt dù có bị thời gian làm phai nhạt một phần, nhưng vẫn phảng phất ít nhiều dấu ấn của xứ kinh kỳ một thời.

* Sự tinh tế dễ bị phá vỡ
Điều đáng lưu ý là vẻ đẹp hoà điệu giữa di sản kiến trúc đô thị và cảnh quan thiên nhiên của Huế rất tinh tế nên cũng rất dễ bị phá vỡ. Một sự vô ý, một chút nặng tay với thiên nhiên đều có thể làm thương tổn đến vẻ đẹp mong manh của đô thị Huế.
Không phải từ bây giờ, mà trước đây, ngay khi triều đại quân chủ còn tồn tại, sự lỡ tay xếp đặt chợ Đông Ba và dãy phố Trường Tiền, Hàng Bè, Ngã Giữa đã vô tình làm biến dạng một phần vẻ đẹp của mặt trước kinh thành. Sự xuất hiện của đài nước Dã Viên, nhà máy vôi Long Thọ là một thách thức đe doạ vẻ đẹp đầy chất thơ của dòng sông Hương. Sự có mặt của khu quân sự Mang Cá ở vùng Trấn Bình Đài đã làm một phần kinh thành bị cô lập, tách khỏi tổng thể kiến trúc cảnh quan đô thị. Và sau nầy, trong điều kiện thiếu kiểm soát của thời kỳ có chiến tranh, của sự phát triển đô thị hoá xô bồ, thiếu định hướng quy hoạch, Huế bị tràn ngập bởi các cụm dân cư “vô tổ chức” công khai chiếm cứ vùng thượng thành, các eo bầu của Thành Nội và khu vực ven sông Ngự Hà, hồ Tịnh Tâm, đàn Xã Tắc, vùng Hộ Thành Hào... Ngay trong lòng các công trình kiến trúc có giá trị lịch sử và tính thẩm mỹ cao (như Đại Nội, Quốc Tử Giám, Cơ Mật Viện, Tôn Nhân Phủ, Thái Y Viện, Bộ Học, khu Lục Bộ, Xiển Vũ Từ... ) cũng đã bị một số hộ gia đình biến thành nhà ở, một số nơi còn là vùng nhà ổ chuột, tồn tại thách thức với vẻ đẹp hài hoà của đô thị cổ.

* Những thử thách ngặt nghèo
Có một nguy cơ không nhỏ đang từng ngày đặt Huế trước những thử thách ngặt nghèo. Vốn dĩ di sản kiến trúc đô thị và cảnh quan thiên nhiên Huế là sản phẩm của một thời kỳ công nghiệp chưa phát triển. Nó có mặt trước khi sức ép đô thị hoá hiện đại xuất hiện. Và hiện nay, cố đô cổ kính nầy vẫn phải sống chung với xu thế phát triển của thời đại, vẫn phải chịu sức ép của sự phát triển về kỹ thuật đô thị, về xu hướng thương mại hoá tập trung, về nhu cầu phát triển sản xuất và dịch vụ. Những nhu cầu phát sinh của thời đại mới đặt trong mối quan hệ với di sản đô thị và cảnh quan truyền thống đòi hỏi phải có một quy hoạch nghiêm ngặt, hợp lý và thông minh, sắc sảo, đi liền với một hành lang pháp lý được hướng dẫn rõ ràng, có sự quản lý thực sự hiệu lực.
Một chút buông lỏng về quy hoạch và quản lý sẽ làm xuất hiện một bến xe xô bồ bên cạnh một vùng cảnh quan yên tĩnh. Một quyết định thiếu cân nhắc sẽ buộc các nhà quản lý phải đối đầu với dư luận, phải quyết định cho làm rồi quyết định tháo dỡ như đã từng xẩy ra với một số công trình dọc hai bờ sông Hương v.v...

Nhưng ngược lại, một sự e ngại quá đáng cũng sẽ kìm hãm đà phát triển của xã hội, không bắt kịp với nhịp độ phát triển chung mà Huế buộc phải theo.
Thách thức đối với di sản đô thị và cảnh quan thiên nhiên Huế còn là vấn đề văn hoá. Bao lâu những giá trị văn hoá truyền thống chưa thấm sâu trong nhận thức của các nhà quản lý và thấm đến tận người dân, đặc biệt là trong thế hệ trẻ, chưa trở thành một nguồn mạch gây được cảm xúc thẩm mỹ, tạo ra cảm hứng thưởng ngoạn và sáng tạo mới cho người dân xứ Huế thì bấy giờ những di sản kiến trúc đô thị và cảnh quan còn bị vi phạm.
Việc nâng cao dân trí, phổ cập những kiến thức về địa chí lịch sử, địa chí văn hoá Huế, tổ chức các sinh hoạt lễ hội truyền thống, các hoạt động giao lưu văn hoá, phổ cập rộng rãi các hoạt động văn hoá truyền thống, đi liền với khơi dậy đời sống văn hoá lành mạnh, hướng đến những giá trị cao đẹp là việc làm cần thiết để tạo ra sức mạnh văn hoá nội sinh, để người Huế làm chủ lấy thành phố của mình, biết giữ gìn di sản kiến trúc đô thị và cảnh quan truyền thống, biết cách tiếp tục phát huy những giá trị vốn có, sáng tạo thêm những giá trị mới bổ sung cho di sản, vì văn hoá bao giờ cũng phát triển, mọi sự ngưng đọng đều là ao tù kìm hãm con người.

* Những vấn đề cần đặt ra để giải quyết
Trước những thách thức về kinh tế và văn hoá đối với di sản đô thị và văn hoá Huế, chúng tôi nghĩ cần phải lưu tâm giải quyết cho được một số vấn đề cơ bản:
- Phải sớm hoàn chỉnh quy hoạch chi tiết về bảo tồn, tôn tạo các di sản văn hoá và môi trường cảnh quan thành phố. Ngoài các dự án quy hoạch chi tiết khu kinh thành và khu lăng tẩm đã được Trung ương xét duyệt cần tiếp tục xây dựng các đề án quy hoạch còn lại của thành phố.
Đi liền với quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị các di tích, cần quy hoạch chi tiết về hệ thống cảnh quan đô thị, quy hoạch chỉnh trang các công viên, cây xanh đường phố, các vùng dân cư truyền thống, các làng vườn, xóm vườn tiêu biểu. Đặc biệt chú ý xây dựng các đề án trọng điểm về cảnh quan sông Hương, núi Ngự, vùng đồi núi gắn liền với lăng tẩm, chùa chiền (đồi Vọng Cảnh, Thiên Thai, Tam Thai,... ).

- Gắn việc tu bổ di tích với giải toả dân cư, chuyển đổi chức năng, điều chỉnh lại một số vùng dân cư chưa phù hợp nhằm khai thác tốt các dịch vụ phục vụ du lịch, hướng người dân đi vào các hoạt động sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ tinh xảo, các hoạt động dịch vụ du lịch có chất lượng cao, từng bước hình thành các cụm đường phố dịch vụ hấp dẫn của Huế, các trung tâm sản xuất và giới thiệu hàng thủ công mỹ nghệ, các xóm nhà vườn du lịch...
- Có chính sách định rõ những việc khuyến khích nên làm, những việc ngăn không cho làm, có những khuyến cáo để các tổ chức kinh tế, xã hội và nhân dân hiểu rõ định hướng quy hoạch phát triển của thành phố để bản thân những tổ chức và từng người dân tự giác thực hiện, xử lý ngay từ đầu đối với những trường hợp vi phạm.

- Sớm đưa vào chương trình giảng dạy bậc tiểu học, trung học phần lịch sử Huế và văn hoá Huế, khuyến khích học sinh học âm nhạc, hội hoạ truyền thống, thường xuyên tổ chức các hoạt động lễ hội, sinh hoạt văn hoá cộng đồng hướng đến phổ cập văn hoá nghệ thuật du lịch có tính đặc trưng của cố đô.
- Bao trùm lên trên hết là cần có một chiến lược về bảo tồn đô thị cho thành phố di sản thế giới, gắn với mở rộng không gian đô thị Huế ra các vùng ven hướng về Thuận An, Phú Bài, Tứ Hạ... để giải toả áp lực và đáp ứng nhu cầu đô thị hoá trong thời kỳ hiện đại, xây dựng Huế thực sự là một vùng kinh tế trọng điểm đồng thời là một trung tâm văn hoá du lịch quan trọng của Việt Nam , một thành phố văn hoá lễ hội quốc tế mà bước khởi đầu của các kỳ Festival Huế vừa qua là khúc dạo đầu có tính khả thi. Để đạt được yêu cầu nầy Huế và Thừa Thiên Huế phải nhất thiết gắn kết nỗ lực có tính nội sinh của vùng đất nầy với sức mạnh tổng hợp của các bộ ngành Trung ương, các tỉnh và thành phố bạn, với bạn bè quốc tế bằng một kế hoạch hoạt động dài hơi, phác thảo cho được một lộ trình xây dựng và phát triển đô thị Huế theo hướng vừa bảo tồn vừa phát triển bền vững.

- Đồng thời cần sớm hình thành cho được các quỹ văn hoá cơ bản: Quỹ hỗ trợ bảo tồn và phát triển di sản kiến trúc và cảnh quan Huế, Quỹ phát triển văn hoá nghệ thuật cố đô Huế.
Những thử thách về kinh tế và văn hoá đối với một thành phố có di sản thế giới rất đa dạng. Vấn đề cần được đào sâu bằng nỗ lực đóng góp trí tuệ của nhiều người, từ nhiều phía.
N.X.H
(197/07-05)

Đánh giá của bạn về bài viết:

0 đã tặng

Bày tỏ cảm xúc Mã QRCode

Bình luận (0)

Tin nổi bật

Phủ Tuy An Quận công, nơi lưu giữ ký ức đô thị di sản Huế

Nhân tuần văn hóa Huế nói về món ăn cung đình

TÔN NỮ NGHI TRINHNói đến lối ăn Huế người ta nghĩ ngay đến cung cách ăn uống trong cung đình, vì Huế đã từng là thủ phủ của Đàng Trong từ thế kỷ XVII rồi trở thành kinh đô của cả nước từ thế kỷ XIX. Ngần nấy thế kỷ cũng đủ cho Huế trở thành một trung tâm chính trị và văn hóa, trong đó văn hóa ẩm thực giữ một vị trí quan trọng, mà những món ăn trong cung đình là sự chọn lựa tối ưu.
Nói về Duyệt Thị Đường

JEAN CLAUDE VÀ COLETTE BERNAY (Chủ tịch Hiệp Hội "Nghệ thuật mới Việt Nam", thành viên của Nhóm công tác Huế - Unesco, phụ trách dự án Duyệt Thị Đường từ năm 1993)
Ở Huế có một mô hình như thế

NGUYỄN QUANG HÀ Bút kýMột nhà triết học đã nói: "MỌI NGƯỜI ĐỀU ĐI BẰNG ĐÔI CHÂN CỦA MÌNH". Lúc ăn chưa no, lo chưa tới, đọc câu này, tôi cười: "Dễ ợt thế, có gì mà nói". Lớn lên mới thấy được câu ấy thật chí lý, thật ghê gớm. Hầu như tất cả những ai mượn đôi chân của người khác đi đều sứt đầu, bươu trán cả. Tuy không nói ra, song những tiền đề, định hướng cho mọi hành động đều có xuất phát điểm từ nội dung câu nói ấy.
Mấy suy nghĩ về ảnh hưởng của Phật giáo trong đời sống văn hóa xã hội Huế

HOÀNG NGỌC VĨNHTrong hơn 300 năm từ 1636 đến 1945, với tư cách là Trung tâm chính trị và văn hóa của Đàng Trong và là kinh đô của đất nước thống nhất, Huế trải nhiều thăng trầm nhưng vẫn giữ được những thuần phong mỹ tục và các thành tựu của dân tộc, tiếp thu những tinh hoa của nhân loại, hội tụ được nhiều kỳ tích về nhiều phương diện. Huế bình tĩnh, chắc chắn đi lên và đang hiện đại hóa. Cố đô cổ kính hài hòa trong thành phố mới sôi động, xứng đáng với phần thưởng cao quý mà UNESCO trao tặng trong tháng 8. 1994 "Huế di sản văn hóa của thế giới".
Chợ Đông Ba

XUÂN HUY "Chợ Đông Ba đem ra ngoài giại Cầu Trường Tiền đúc lại xi - moong"
Những đặc trưng của hò Huế

TÔN THẤT BÌNHThừa Thiên Huế vốn là vùng đất miền Trung nổi tiếng về hò. Ngày trước, hò khá phổ biến trên mọi miền đất nước, nhưng đặc biệt ở miền Trung, hò là một đóng góp quan trọng về thể loại dân ca Việt Nam.
“Huế dịu dàng và sâu lắng lắm. Nhưng Huế cũng rất dữ dội...”

LTS: Nhạc sĩ Trần Hoàn là người từng công tác nhiều năm, và có nhiều gắn bó với TTH. Nhân dịp ông vào Huế công tác, phóng viên Nguyễn Việt có cuộc trò chuyện với ông xung quanh những vấn đề về Huế và âm nhạc. Xin giới thiệu với bạn đọc nội dung cuộc trò chuyện này.
Từ đường Qui Đức công chúa bị lãng quên

HỒ VĨNHTừ đường Qui Đức công chúa tọa lạc bên cạnh đường đi lăng Tự Đức thuộc thôn Thượng 2, xã Thủy Xuân, thành phố Huế. Đây là một ngôi từ đường cổ có tuổi thọ trên 100 năm. Bình đồ từ đường có kiến trúc gần vuông, nội thất có 1 gian 2 mái gồm 20 cột gỗ lim, kiền. Ở gian chính giữa treo bức hoành khắc nổi sáu chữ Hán "Qui Đức công chúa từ đường".
Sự tích mới ở eo Hòa Duân

NGUYỄN KHẮC PHÊLâu nay, nhắc đến vùng biển gắn liền với Huế, người ta chỉ biết có Thuận An " bãi tắm Thuận An", " Cảng Thuận An", " nhà nghỉ Thuận An"... còn eo Hòa Duân, nghe như là một địa danh mới nổi tiếng sau cơn lũ lịch sử đầu tháng 11 này.
Di tích cố đô Huế chung sống với lũ

THANH TÙNGSáng 4/11/99, khi còn kẹt ở Đà Nẵng, nối được liên lạc với với Chủ tịch UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế Nguyễn Văn Mễ qua Mobi Fone tôi mới biết mức nước ở Huế đã vượt đỉnh lũ lịch sử từ 1 - 1,2 mét.
Bức tranh toàn cảnh quần thể di tích Huế trước cơn đại hồng thủy thế kỷ

QUÍ HOÀNGLăng tẩm trừ lăng Khải Định, Hổ Quyền, trong Hoàng Thành trừ Thái Bình Lâu, Lẩu Ngọ Môn ở vị thế cao nên thoát khỏi nước. Còn tất cả 14 khu di tích khác với hàng trăm công trình kiến trúc đều bị ngập trong biển nước. Chỗ cao nhất trong nội thành cũng ngập 1 mét 50 nước, chỗ ngập sâu nhất của lăng Minh Mạng là trên 5 mét. Nhà bia ở đây nước ngập dần tới mái.
Tôi cũng có một bạn gái xứ Huế

ĐOÀN MINH TUẤNViệt Nam - mảnh đất dài như một chiếc đàn bầu đã là quê hương sản sinh ra chiếc áo dài phụ nữ duyên dáng. Dải đất hình chữ S thắt lưng eo ở Huế, cũng như chiếc áo dài "thắt đáy lưng ong" dịu dàng, e ấp, kín đáo và lộ rõ đường nét: Rõ ràng trong ngọc trắng ngà Dày dày sẵn đúc một tòa thiên nhiên (Nguyễn Du)
Gia Hội khu phố cổ tuyệt vời ở Huế

NGUYỄN ĐẮC XUÂNTừ sau ngày các chúa Nguyễn thiên di thủ phủ xứ Đảng Trong đến Kim Long (1636) và Phú Xuân (1687), do yêu cầu tiêu dùng của phủ Chúa và quan binh, đã hình thành ở Phố Lữ Bao Vinh một khu phố thị. Đến nửa thế kỷ XIX khu phố thị nầy lan dần lên phía chợ Dinh Gia Hội và tồn tại cho đến ngày nay. Kinh thành Huế được UNESCO công nhận là Thành cổ thì khu Gia Hội Chợ Dinh chính là khu phố cổ của Huế.
Lên đồng ở Huế xưa

VÕ HƯƠNG AN (*)Ngày trước tôi chưa thấy nơi nào nhiều am, miếu, điện, đền như ở Huế. Và cũng chưa thấy nơi nào mà việc lên đồng lại phổ biến và quen thuộc như ở Huế. Nội dọc con đường chạy từ xóm Cầu Đất tới cống Vĩnh Lợi đã có khá nhiều điểm lên đồng, nào am ông Cửu Cường, am bà Thầy Bụi, Phước Điền Điện của ông Giám Hưu, am ông Chấn.v.v nói chi đến những nơi khác nữa.
Vài suy nghĩ về các giá trị văn hóa truyền thống của ngôi làng cổ Phước Tích ở Thừa Thiên Huế

NGUYỄN VĂN MẠNHLàng Phước Tích được thành lập vào khoảng thế kỷ XV, gần với quá trình mở mang bờ cõi về phương Nam của nhà nước phong kiến Đại Việt. Trong gia phả của họ Hoàng - dòng họ khai canh ở Phước Tích có đoạn chép: "Đến đời Lê Thánh Tôn, niên hiệu Hồng Đức thứ nhất và hai (1470 - 1471), ngài thủy tổ họ Hoàng lúc bấy giờ là Hoàng Minh Hùng, tục gọi là Nồi, nguyên người làng Cẩm Quyết, tỉnh Nghệ An, đã thân chinh đánh đuổi quân Chiêm Thành, sau chiến thắng trở về ngài đi xem xét đến nguồn Ô Lâu, bao chiến địa phận từ Khe Trăn, Khe Trái đến xứ Cồn Dương, sau khi xem bói, đoán biết được chỗ đất tươi tốt, ngài liền chiêu tập nhân dân thành lập làng" (1).
Thăm Nhà thờ Tổ nghề Kim Hoàn

NGUYỄN QUANG SÁNG Ký Mỗi lần ra Huế về tôi cứ áy náy là chưa đến viếng Nhà thờ tổ nghề Kim Hoàn, vì cha tôi và anh em tôi đều là thợ kim hoàn. Nghề kim hoàn của cha tôi đã nuôi các anh chị em tôi. Cũng với nghề kim hoàn gia đình tôi đã trải qua biết bao thăng trầm. Mãi đến ngày 05/8/2004 này nhờ sự giúp đỡ của Tạp chí Sông Hương (Nguyễn Khắc Thạch, Vũ Bích Đào, Diệu Trang) tôi đã đến Nhà thờ thuộc làng Kế Môn, huyện Phong Điền.
Hai bài văn bia ca ngợi cảnh đẹp chùa Thánh Duyên núi Thuý Vân

TRẦN THỊ THANH…Núi Thuý Vân và chùa Thánh Duyên vì trước kia được xem là một trong những thắng cảnh của đất Thần Kinh nên các Chúa và các vua Nguyễn thường về đây thưởng ngoạn và làm thơ phú ca ngợi. Tuy nhiên, nổi tiếng hơn cả vẫn là những bài thơ được khắc trong hai tấm bia - một dựng trong chùa, một dựng dưới chân núi…
Khảo sát một số di tích trên sơn phận xã Dương Xuân Thượng xưa

HỒ VĨNHĐồi Vọng Cảnh nằm cách thành phố Huế 7km về phía tây nam, vùng sơn phận này gồm nhiều núi đồi gối đầu lên nhau trong một khu vực rộng khoảng 2.400 ha diện tích đất tự nhiên. Về mặt địa hình của ngọn đồi, từ vị trí của tấm bia cổ Lý Khiêm Sơn (núi gối hậu của Khiêm Lăng - Tự Đức) kéo dài lên Vọng Cảnh là một dãy liên hoàn.
Chiều trong vườn thư pháp chùa Huyền Không

NGUYỄN QUANG HÀChùa Huyền Không Sơn Thượng tan trong non xanh và lá xanh. Dẫu đang còn tranh tre mộc mạc, nhưng thanh thoát, duyên dáng và thảnh thơi như lòng người ở đây. Đúng như nhà sư Minh Đức Triều Tâm Ảnh tâm sự: “Cảnh là tơ duyên của đời”. Đến Huyền Không Sơn Thượng cảm giác đầu tiên của tất cả du khách là thấy lòng mình ấm lại.
Chùa Linh Mụ một miền tâm thức và tình cảm của người dân Huế

MINH ĐỨC TRIỀU TÂM ẢNHChùa Linh Mụ đẹp quá, nên thơ quá. Nói vậy cũng chưa đủ. Nó tịnh định, cổ kính, an nhiên, trầm mặc. Nói vậy cũng chưa đủ. Phải nói nó là một bài thơ Thiền lồng lộng giữa không gian mây nước, giữa khói sương, giữa mênh mang dâu bể và lòng người. Nó là bức tranh thủy mặc thuộc họa phái Sumiye, Nhật Bổn, mà, nét chấm phá tuy giản phác nhưng lung linh, ảo diệu; vượt thời gian và đi vào vĩnh cửu. Nó là bài kinh vô ngôn, tuy không nói một chữ, mà đã làm lắng đọng trăm ngàn xôn xao của cuộc thế; và, gợi nhắc vô biên cho con người hướng đến điều chân, lẽ thiện...